Vraćanje Njegoševe kapele na Lovćen ponovo je aktuelizovano u poslednje vrijeme, često se čuju argumenti za i protiv, a o toj temi su govorili književnik i istoričar Želidrag Nikčević i istoričar Ivan Radulović .
Ivan Radulović je komentarišući ovu tezu, kazao da istorija kaže da je Petar Drugi Petrović Njegoš proglasio za sveca svog strica i da je on inicirao gradnju prve crkve posvećene Svetom Petru Cetinjskom krajem 40-ih godina 19. vijeka i to je bila ta crkva na Lovćenu.
„On je izrazio želju da počiva u toj crkvi. To govore i činjenice poslije Njegoševe smrti. Okolnosti na početku nisu bile takve zbog permanentnog sukoba sa Turcima i nije se odmah mogla ispuniti Njegoševa želja. Kada su se okolnosti promijenile, Knjaz Danilo je ispunio Njegoševu zavjetnu i poslednju želju, a uz crkvene i državne počasti, Njegoševe mošti su pohranjene u crkvi koju je on podigao“, kazao je on.
Novi momenti ove priče su nastupili u Prvom svjetskom ratu kada su Austrougari bombardovali kapelu iz kotorskog zaliva i oštetili je skroz do rušenja a Austrijanci su, želeći da mijenjaju identitet Crne Gore, htjeli da sruše kapelu i da izgrade spomenik Franju Jofisu kao simbol pobjede nad Crnom Gorom i kao simbol promjene identiteta Crne Gore.
„Zbog istorijskih okolnosti i proboja Solunskog fronta koji je ubrzo uslijedio, to nije dozvoljeno i u vrijeme Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, s obzirom da je crkva na Lovćenu bila oštećena, tadašnji mitropolit cetinjski Gavrilo Dožić je inicirao njeno obnavljanje. Pošto je nedostajalo sredstava, pošao je kod kralja Aleksandra, koji je zagovarao politiku integralnog jugoslovenstva, i imao je ideju da umjesto crkve na Lovćenu podigne mauzolej kao simbol novog vremena i da to sagradi upravo Ivan Meštrović. Međutim naišao je na ozbiljan otpor crkvenih krugova, prvestveno crkvenih krugova, koji su rekli da neće imati blagoslov Crkve. On kao razuman vladar je vidio da ta priča nije na mjestu i prihvatio je inicijativu mitropolita da se obnovi Njegoševa kapela“, kazao je Radulović.
Mitropolit koji je bio na čelu odbora je insistirao da se ona obnovi što autentičnije, a Nikolaj Krasnov, čuveni ruski arhitekta, je nacrtao projekat.
„1925. septembra su radovi bili završeni a ona je ponovo osveštana, a Njegoševe mošti koje su po naredbi Austrougarskog okupatora vraćene u manastir, vraćene u kapelu“, kaza oje Radulović.
Za vrijeme komunističke vlasti, u skladu sa njihovom ideologijom, titula mitropolita nije nešto previše značila – to je bila ideologija materijalizma a ne duhovne vrijednosti, tvrdi Radulović i dodaje da je podizanje mauzoleja došlo na inicijativu skupštine opštine Cetinje pa se prenijelo na viši nivo – krug oko Josipa Broza Tita a na jednom sastanku je dobijena saglasnost da se umjesto kapele na Lovćenu podgine današnji mauzolej.
„Treba naglasiti da je najveći dio naučne i kulturne javnosti bio protiv te priče i u jednom takvom diktatorskom režimu, ugledni naučnici i kulturni djelatnici su digli glas protiv tih namjera. Čak su komunističke vlasti u Crnoj Gori govorili da se neće rušiti kapela i da će se njoj naći drugo mjesto. Sve inicijative tadašnje mitropolita Danila Dajkovića i njegova težnja da se sudski organi oglase nisu naišli na pozitivan odgovor. Došlo se u situaciji da je kapela srušena a danas imamo situaciju da imamo mauzolej kao simbol novog vremena“, objasnio je Rajković tok dešavanja.
Želidrag Nikčević je kazao da se ovdje ne radi o nekon tehničkom pitanju i da je istorijska perspektiva jednostavna.
„Ne radi se o bilo čemu. Ovo je Njegošev zavjet. Sam paradoks aktuelizacije zavjeta i činjenice da li treba da ga poštujemo i to zavjet najvećeg među nama. Petar II Petrović Njegoš je idealni obrazac Crne Gore. Imali smo nerazumne vladare i zamislite situaciju da mi raspravljamo o tome da li je važniji neki Cetinjski komitet ili zavjet Njegoša“, kazao je Nikčević.
On je govorio i o činjenici da se govori o optužbama ka kralju Aleksandru da to nije izvorna kapela, to je ipak čovjek Cetinjanin koji je sebe nazivao Crnogorcem.
„Problem je što imamo antiistorijsku svijest. Mi ne zagovaramo rušenje, već da se obnovi duhovna vertikala. Jer ako danas u dnevnopolitičkoj vrevi počnemo da se prepiremo da se okrenemo Petrovićima. Ipak, mi imamo te medijske laži i prevare i onda se istorija zaboravlja. Nesumnjiv je grijeh podizanja mauzoleja ali imamo i glupost ljudi gdje prosto ne znaju šta znači zadirati u Božju volju. Njegoš može da nas pomiri, a ko to izbjegava, taj djeluje antiistorijski a to je u našim vremenima vrlo opasno“, kazao je Nikčević.
Podsjetivši na govor Andrije Mandića, Nikčević dodaje da je kapela rušena austrougarskim haubicama.
„Kasnije je Meštrović napravio mauzolej. On je veliki umjetnik, ali je i umjetnik koji je sarađivao sa ustašama i govorio da je napravio ustupak Crnoj Gori jer je znao gdje je ključni identitet. Imate austrougarsko rušenje, takođe posle Drugog svjetskog rata. Mandić je rekao da ne treba da se ruši mauzolej, a govori se da se ruši. Govorim emotivnije, ali mi je žao što se u Crnoj Gori i dalje to sprovodi. Nastala je konfuzija ali zato bi nam bila potrebna pamet i bratsko razumijevanje. To su naši pjesnici, pisci. Najveći crnogorski umjetnici tog vremena, pa i Petar Lubarda, su valjda kompetetniji od nekog funkcionera opštine Cetinje. To je ono najbolje što nas čini narodom“, kazao je Nikčević.
Mauzolej je nešto što ne pripada tim brdima, ali on ne treba da se ruši, navodi Nikčević, i dodaje da ne treba gajiti najgrublje učinke komunizma, jer je to glupost.
