Fiskalne ranjivosti i dalje su prisutne u Crnoj Gori, usljed visokih potreba za refinansiranjem duga i mjera koje su oslabile prihodnu osnovu države i povećale socijalnu potrošnju, navodi se u najnovijem Izvještaju o napretku Crne Gore koji je objavila Evropska komisija.
U dokumentu se konstatuje da je zemlja ostvarila određeni napredak u razvoju funkcionalne tržišne ekonomije, ali da i dalje postoje ozbiljni izazovi u održavanju fiskalne stabilnosti i jačanju konkurentnosti privrede.
„Ekonomski rast je usporio tokom 2024. i prve polovine 2025. godine, prvenstveno zbog slabijeg izvoza u turizmu, dok se budžetski deficit povećao, iako je ostao u skladu sa revidiranim ciljem. Situacija na tržištu rada nastavila je da se poboljšava, ali strukturni problemi i dalje opterećuju ekonomiju, naročito visoka nezaposlenost mladih i dugoročna nezaposlenost. Bankarski sektor, međutim, ostao je stabilan, dobro kapitalizovan i likvidan, dok je zabilježen određeni napredak u unapređenju poslovnog okruženja i pripremi reforme državnih preduzeća“, navodi se u izvještaju.
EK upozorava da Crna Gora mora odlučnije da ograniči javnu potrošnju i poveća budžetske prihode uz poštovanje fiskalnih pravila, sprovede Zakon o budžetu i fiskalnoj odgovornosti i osnuje Fiskalni savjet na vrijeme za razmatranje budžeta za 2026. godinu. Takođe, preporučuje se priprema sveobuhvatne izjave o fiskalnim rizicima, posebno onih koji se odnose na državna preduzeća, i nastavak reforme njihovog upravljanja.
U dijelu izvještaja koji se odnosi na sposobnost Crne Gore da se nosi sa konkurentskim pritiscima i tržišnim silama unutar Evropske unije navodi se da je država ostvarila umjeren do dobar nivo pripremljenosti, ali da napredak mora biti brži i sveobuhvatniji. Obrazovni sistem i dalje se suočava s brojnim izazovima, dok zelena i digitalna tranzicija napreduju sporo. Evropska komisija ističe potrebu da se diverzifikuje uska proizvodna baza i smanji zavisnost od sektora usluga, naročito turizma, jer ograničena struktura domaćih kompanija i njihovo nisko učešće u izvozu sputavaju rast produktivnosti i konkurentnosti privrede.
Sistem upravljanja javnim finansijama u Crnoj Gori, kako navodi Evropska komisija, u velikoj mjeri je uspostavljen, ali zahtijeva dodatna poboljšanja. Vlada je u martu 2025. godine usvojila novi program reforme javnih finansija i godišnji izvještaj o praćenju za 2024. Fiskalni savjet, koji je zakonski predviđen, još nije formiran, jer Skupština tek treba da imenuje njegove članove. U decembru 2024. usvojene su Srednjoročna strategija upravljanja dugom i Fiskalna strategija za period 2025–2027, ali je kasno usvajanje budžeta za 2025. godinu izazvalo ograničenja u njegovom izvršenju, naročito u pogledu pokretanja novih kapitalnih projekata i isplata namjenskih sredstava. Ministarstvo finansija, uprkos najavama, još nije pripremilo tzv. „budžet za građane“, koji bi javnosti na jednostavan način objasnio prioritete i tokove državne potrošnje.
Pozitivan iskorak predstavlja osnivanje Savjeta za javne investicije, koji je doprinio efikasnijem planiranju infrastrukturnih projekata i boljoj realizaciji kapitalnih ulaganja. Ipak, mehanizmi za ocjenu velikih investicija i dalje nijesu potpuno razvijeni, a većina reformi upravljanja javnom infrastrukturom još čeka sprovođenje. U decembru 2024. usvojen je Zakon o budžetskoj inspekciji, nakon čega je Ministarstvo finansija uspostavilo novu inspekcijsku funkciju, koja je već operativna i sprovela devet nadzora. U januaru 2025. usvojen je godišnji plan kontrole za tekuću godinu, ali pojedina radna mjesta budžetskih inspektora i dalje nijesu popunjena.
Evropska komisija u izvještaju upozorava na političke zastoje koji su negativno uticali na poštovanje principa nezavisnosti Centralne banke Crne Gore. Takvi problemi, navodi se, direktno ugrožavaju ispunjavanje obaveza koje Crna Gora ima u okviru pregovaračkog poglavlja 17, koje se odnosi na ekonomsku i monetarnu politiku.
Imenovanja dvojice viceguvernera Centralne banke nalaze se na čekanju još od septembra 2024. godine, dok je Skupština u maju 2025. odbila predložene kandidate koje je dostavio guverner, i to bez ikakvog javnog obrazloženja. Dodatno zabrinjava činjenica da su imenovanja četiri člana Savjeta Centralne banke značajno odložena, što stvara institucionalnu nestabilnost i otežava funkcionisanje monetarnih organa.
Evropska komisija naglašava da Crna Gora mora hitno obezbijediti transparentan i profesionalan proces izbora članova Upravnog odbora i viceguvernera, u potpunosti zasnovan na stručnim kvalifikacijama kandidata, a u skladu sa Zakonom o Centralnoj banci. Time bi se, kako se navodi, obnovilo povjerenje u nezavisnost i stabilnost institucije koja ima ključnu ulogu u očuvanju makroekonomske stabilnosti zemlje.
Komisija zaključuje da su prošlogodišnje preporuke sprovedene djelimično, te da Crna Gora u narednom periodu treba da nastavi razvoj digitalnih javnih usluga i uspostavi interaktivnu platformu e-uprave, unaprijedi dualno obrazovanje i programe stručne obuke u saradnji s privredom i ojača regulatorni okvir za zelenu tranziciju usvajanjem nacionalnog energetskog i klimatskog plana i sprovođenjem zakona o energetskoj efikasnosti.
Crna Gora, prema najnovijem izvještaju EK, ima dobar nivo pripremljenosti u oblasti javnih nabavki, a u proteklom periodu je ostvaren značajan napredak. Poglavlje koje se odnosi na ovu oblast privremeno je zatvoreno u junu, što predstavlja jedno od zapaženijih dostignuća u procesu pristupanja Evropskoj uniji.
Evropska komisija ocjenjuje da su preporuke iz prethodne godine uglavnom sprovedene, ali da država mora nastaviti jačanje institucionalnog i zakonodavnog okvira. Komisija preporučuje izmjene Zakona o javnim nabavkama i Zakona o sprječavanju korupcije, koje bi proširile definicije korupcije i prevara u javnim nabavkama i uvele neposrednu prekršajnu odgovornost i efikasniju budžetsku inspekciju. Takođe se traži uvođenje sistema „crvenih zastavica“ u elektronski sistem javnih nabavki kako bi se na vrijeme otkrivale nepravilnosti i koruptivne radnje. Jedan od ključnih zahtjeva odnosi se i na to da međuvladini sporazumi, poput onih sa Ujedinjenim Arapskim Emiratima, ne smiju biti u suprotnosti s pravnom tekovinom Evropske unije.
U oblasti statistike, Crna Gora je umjereno pripremljena. Evropska komisija konstatuje da je ostvaren određen napredak, naročito u sprovođenju poljoprivrednog popisa i objavljivanju podataka popisa stanovništva i stanova. Međutim, ističe se da su preporuke iz prethodnog izvještaja sprovedene samo djelimično. Komisija poziva vlasti da počnu redovno da proizvode, objavljuju i dostavljaju statistiku javnih finansija i podatke za postupak prekomjernog deficita Eurostatu, da ojačaju ljudske i finansijske resurse Zavoda za statistiku (MONSTAT) kako bi se zadržao stručni kadar i povećala proizvodnja podataka, te da prošire obim statistika u skladu s pravnom tekovinom EU.
Značajan napredak postignut je u oblasti javne finansijske kontrole i spoljne revizije, gdje Crna Gora bilježi dobar nivo pripremljenosti. Tokom godine usvojen je novi Zakon o unutrašnjoj kontroli i upravljanju, razvijeni su podzakonski akti o metodologiji interne revizije, ojačane su unutrašnje revizije u državnim preduzećima, a usvojena je i nacionalna strategija za borbu protiv prevara, usklađena s preporukama Evropske unije. U oktobru 2025. donijeto je i zakonodavstvo koje je u potpunosti usklađeno sa evropskim propisima o zaštiti finansijskih interesa.
Ipak, produktivnost i efikasnost unutrašnje revizije i dalje treba da se unaprijede. Potrebno je bolje razgraničiti uloge budžetske inspekcije i unutrašnje revizije kako bi se osiguralo efikasno funkcionisanje sistema javne finansijske kontrole. Evropska komisija preporučuje i jačanje menadžerske odgovornosti u javnoj administraciji kroz sprovođenje novog zakona o unutrašnjoj kontroli i omogućavanje rukovodiocima da odlučivanje delegiraju na niže nivoe, čime bi se povećala efikasnost u radu.
U izvještaju se takođe naglašava da je potrebno obezbijediti efikasno funkcionisanje spoljne revizije imenovanjem predsjednika Državne revizorske institucije, kao i dodatno unaprijediti borbu protiv prevara radi zaštite finansijskih interesa Evropske unije, sprovođenjem zakonodavstva usklađenog s Direktivom EU 2017/1371, poznatom kao PIF direktiva.
Crna Gora je, prema ocjeni Evropske komisije, ostvarila određeni nivo pripremljenosti u oblasti slobode kretanja radnika, jedne od ključnih politika unutrašnjeg tržišta EU. Tokom izvještajnog perioda postignut je napredak, prije svega kroz zaključivanje novih bilateralnih sporazuma o socijalnom osiguranju sa partnerskim državama.
Ipak, preporuke iz prethodnog izvještaja sprovedene su samo djelimično, pa Komisija naglašava da Crna Gora mora dodatno da ojača administrativne strukture zadužene za sprovođenje evropskog zakonodavstva i da dovrši usklađivanje propisa s pravnom tekovinom EU. Posebno se ističe potreba da se nastavi jačanje administrativnih i tehničkih kapaciteta Zavoda za zapošljavanje kako bi aktivne politike zapošljavanja bile efikasnije i zasnovane na dokazima, kao i da se sprovedu pripreme za pristupanje EURES mreži, koja povezuje nacionalne službe zapošljavanja u EU. Komisija očekuje i da Crna Gora do kraja 2025. pripremi studiju o uticaju Evropske kartice zdravstvenog osiguranja na javne finansije, što bi bio važan korak ka potpunoj integraciji u sistem socijalne sigurnosti Evropske unije.
U oblasti prava poslovnog nastanjivanja i slobode pružanja usluga, Crna Gora je postigla dobar nivo pripremljenosti i ostvarila vrlo dobar napredak. Tokom godine usvojene su izmjene zakonodavstva radi usklađivanja sa Direktivom o uslugama, kao i niz sektorskih zakona u skladu s Direktivom o profesionalnim kvalifikacijama, posebno u dijelu koji se odnosi na minimalne zahtjeve za obuku u Evropskoj uniji. Vlada je usvojila i novu listu regulisanih profesija, koja je proslijeđena Evropskoj komisiji, dok su programi obuke za pet profesija koje uživaju automatsko priznavanje već usklađeni s evropskim standardima.
Rad na usklađivanju zakonodavstva nastavlja se i dalje, naročito kada je riječ o preostalim odredbama Direktive o profesionalnim kvalifikacijama i o proporcionalnom testu, koji ima za cilj da osigura da svaka nova regulacija profesija bude srazmjerna i opravdana javnim interesom.
Značajan napredak zabilježen je i u oblasti prava privrednih društava, gdje je Crna Gora, prema ocjeni Komisije, dostigla nivo između dobrog i visokog stepena pripremljenosti. Tokom izvještajnog perioda usvojene su izmjene Zakona o tržištu kapitala u cilju usklađivanja sa direktivama EU o transparentnosti i harmonizaciji, uključujući i režim sankcija. U julu su stupili na snagu novi Zakon o privrednim društvima i Zakon o poslovnim organizacijama, dok su u oktobru usvojene prateće izmjene. U septembru je revidiran i Kodeks korporativnog upravljanja, čime su ispunjene gotovo sve preporuke Evropske komisije iz prethodne godine.
Ovim reformama Crna Gora se uskladila sa pravnom tekovinom EU u oblasti korporativnog upravljanja, uključujući i evropsku direktivu o rodnoj ravnopravnosti u upravnim odborima, koja podstiče uravnoteženiju zastupljenost žena na rukovodećim pozicijama u listiranim kompanijama. Komisija, međutim, preporučuje da država nastavi s digitalizacijom poslovnog okruženja, završi izmjene zakonodavstva koje omogućavaju potpuno onlajn osnivanje i registraciju preduzeća, razvije softver za povezivanje sa evropskim sistemom poslovnih registara (BRIS) i započne pripreme za usklađivanje sa novom Direktivom 25/2025, koja će dodatno modernizovati i digitalizovati korporativne procedure u EU.
U oblasti socijalne politike i zapošljavanja Crna Gora se, prema ocjeni Komisije, nalazi između početnog i umjerenog nivoa pripremljenosti. Ostvaren je vidljiv napredak, naročito u usklađivanju zakonskog okvira koji obuhvata Zakon o radu, Zakon o zabrani diskriminacije i Zakon o bezbjednosti i zdravlju na radu. Napredak je postignut i u usvajanju strategija za reformu sistema socijalne zaštite, kao i u reformi Zavoda za zapošljavanje. Evropska komisija preporučuje da se u narednom periodu ojača kapacitet Zavoda kako bi postao moderan javni servis zapošljavanja i da se intenziviraju reforme koje omogućavaju efikasno sprovođenje aktivnih mjera tržišta rada, uključujući Garanciju za mlade. Komisija naglašava i potrebu da se u potpunosti uskladi zakonodavstvo u oblasti rodne ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, te da se ojača socijalni dijalog kao ključni element modernog tržišta rada.
U oblasti carinske politike Crna Gora bilježi dobar napredak i ocjenjuje se kao umjereno pripremljena. Tokom godine uspješno je sprovedena nacionalna implementacija Novog kompjuterizovanog tranzitnog sistema (NCTS) i završene su pripreme za pristupanje Konvenciji o zajedničkom tranzitu. Ipak, Evropska komisija ukazuje na zabrinutost zbog ograničenih kadrovskih i finansijskih kapaciteta IT sektora u Upravi carina, kao i zbog sporijeg napretka u implementaciji ključnih informacionih sistema. Državi se preporučuje sprovođenje IT strategije za period 2025–2026, zapošljavanje dodatnog osoblja, usvajanje Zakona o prekurzorima droga i psihoaktivnim supstancama, kao i novog Zakona o slobodnim zonama. Komisija insistira i na jačanju borbe protiv carinskih prevara, naročito krijumčarenja duvanskih proizvoda, te proširenju saradnje sa Evropskom kancelarijom za borbu protiv prevara (OLAF).
Kada je riječ o saobraćajnoj politici, Crna Gora je između umjerenog i dobrog nivoa pripremljenosti. Napredak je ostvaren kroz usvajanje novog Zakona o željeznici i poboljšanje sistema praćenja u pomorskom saobraćaju, ali se navodi da su preporuke Komisije sprovedene samo djelimično. U narednom periodu država bi trebalo da usvoji novi zakon o bezbjednosti željezničkog saobraćaja i interoperabilnosti, da obezbijedi operativnu nezavisnost regulatornog tijela i nacionalne agencije za bezbjednost željeznica, te da se uskladi sa ključnim odredbama Uredbe o Jedinstvenom evropskom nebu, posebno u pogledu vlasništva i kontrole pružalaca usluga vazdušne navigacije.
U energetskom sektoru Crna Gora je dostigla dobar nivo pripremljenosti i ostvarila određeni napredak. Usvojeni su Zakon o energiji i Zakon o sigurnosti snabdijevanja naftnim derivatima, a definisani su i ambiciozniji ciljevi u oblasti energetske efikasnosti. Evropska komisija preporučuje da Crna Gora u narednom periodu usvoji i sprovede Nacionalni energetski i klimatski plan (NECP) u skladu s ciljevima Energetske zajednice, da potpuno uskladi zakonodavstvo s Paketom o integraciji električne energije i sprovede mjere predviđene Zakonom o sigurnosti snabdijevanja naftnim derivatima. Posebno se naglašava potreba za ubrzanjem implementacije mjera energetske efikasnosti u skladu s politikom Evropske unije o talasu energetske obnove.
U oblasti transevropskih mreža Crna Gora se, prema ocjeni Komisije, nalazi između umjerenog i dobrog nivoa pripremljenosti, iako je napredak bio ograničen. Tokom godine zapošljeno je dodatno osoblje u Ministarstvu saobraćaja, ali strategija razvoja saobraćaja još nije revidirana, a brojni infrastrukturni projekti i dalje pate od slabog upravljanja i nedovoljnih administrativnih kapaciteta. Evropska komisija preporučuje da Crna Gora revidira strategiju razvoja saobraćaja i uskladi je sa Strategijom za održivu i pametnu mobilnost na Zapadnom Balkanu, ojača institucionalne kapacitete za odlučivanje i apsorpciju evropskih fondova i uskladi svoje zakonodavstvo sa propisima o transevropskim mrežama u oblasti saobraćaja (TEN-T) i energije (TEN-E).
Evropska komisija u najnovijem izvještaju ocjenjuje da je Crna Gora umjereno pripremljena u oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja, uz zabilježen dobar napredak u prethodnom periodu. Sprovođenje programa IPARD II završeno je sa gotovo 90 odsto iskorišćenosti raspoloživih sredstava, što predstavlja jedan od boljih rezultata u okviru pretpristupnih fondova EU. Vlada je, kako se navodi, usvojila sveobuhvatan plan implementacije za uspostavljanje Agencije za plaćanja i integrisanog administrativnog i kontrolnog sistema (IACS), a istovremeno su donijeti propisi koji definišu operativne obaveze i zahtjeve ove institucije. Usvojeni su i zakoni o vinu i maslinovom ulju, čime se dodatno unapređuje usklađenost sa evropskim zakonodavstvom u oblasti poljoprivrede.
Evropska komisija preporučuje da Crna Gora u narednom periodu intenzivira sprovođenje IPARD III programa i obezbijedi veće institucionalne i kadrovske resurse, posebno kroz zapošljavanje stručnog osoblja u novim agencijama. Država bi, takođe, trebalo da ubrza sprovođenje akcionog plana za usklađivanje sa pravnom tekovinom EU u oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja, obezbijedi kontinuirano donošenje novih zakona i završetak registra vinograda. Posebno se naglašava potreba da aktivnosti i mjere predviđene planom za uspostavljanje Agencije za plaćanja i IACS budu sprovedene u definisanim rokovima, uz fokus na ažuriranje sistema identifikacije zemljišnih parcela (LPIS) i izradu planova za uspostavljanje sistema praćenja površina (Area Monitoring System).
