Dok Evropa još gaji nadu da bi Donald Tramp mogao posredovati u postizanju mira u Ukrajini, noviji potezi predsjednika SAD u Bosni pomažu Rusiji da destabilizuje kontinent.
Trampova administracija je 29. oktobra ukinula sankcije Miloradu Dodiku, nacionalističkom bivšem lideru Republike Srpske. To se dogodilo ubrzo nakon što je američko Ministarstvo finansija 17. oktobra ukinulo sankcije četvorici Dodikovih saveznika.
Sjedinjene Države su uvele sankcije Dodiku 2017. godine zbog organizovanja referenduma kojim se zvanično obilježavalo osnivanje zasebne “Republike Srpske” unutar Bosne, proglašene 1992. Taj potez je bio otvoreno prihvatanje srpskih ratnih ciljeva tokom bosanskog građanskog rata. Ujedno je predstavljao i direktno kršenje Dejtonskog mirovnog sporazuma, koji je okončao rat i postavio okvir za suživot i podjelu vlasti među tri konstitutivna naroda u Bosni.
Dejtonski sporazum je više puta bio na ivici raspada – najčešće kao posljedica Dodikove secesionističke politike. Sada, ukidanjem sankcija Dodiku, Trampova administracija je ojačala upravo one snage na koje ruski predsjednik Vladimir Putin računa da će razoriti mir uspostavljen u Dejtonu i oslabiti Evropu iznutra.
Dodikov savez s Moskvom počeo je ubrzo nakon što je 2006. izabran za premijera Republike Srpske. U to vrijeme Sjedinjene Države su već bile usmjerile pažnju s Balkana na ratove u Avganistanu i Iraku, dok je NATO nekoliko godina ranije prepustio mirovnu misiju manjoj i opreznijoj snazi Evropske unije. Britanac Pedi Ešdaun, posljednji visoki predstavnik u Bosni koji je imao stvarnu moć, najavio je odlazak krajem 2005. Njegovi nasljednici su oklijevali da koriste takozvana “Bonska ovlašćenja” – mehanizam koji im je omogućavao da smijene opstruktivne zvaničnike i nametnu zakone. U Briselu je, pak, prioritet prešao s reformisanja Bosne na upravljanje migracijama.
Tolerisanjem Dodika, umjesto suočavanja s njim, Evropa mu je omogućila da testira granice Dejtonskog sporazuma i potiskuje međunarodni nadzor. Putin je to primijetio i od Dodika napravio svog čovjeka na Balkanu.
Dodik je postao redovan gost u Kremlju, gdje ga je Putin primao ne kao regionalnog političara, već kao šefa države. Ruski državni mediji prenosili su njegove govore, a pravoslavni crkveni velikodostojnici blagosiljali njegove nacionalističke pohode. Dodik je širom otvorio vrata “Gaspromu”, ruskom državnom energetskom gigantu, kao i ruskim bankama i kompanijama da uđu u entitet sa srpskom većinom u Bosni – puneći pri tome sopstvene džepove i istovremeno održavajući zavisnost bosanskih Srba od Moskve.
Rusija je takođe štitila Dodika od odgovornosti. Moskva je 2021. godine izdejstvovala da se iz rezolucije Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija, kojom se obnavlja mandat mirovne misije EU, uklone sve reference na Kancelariju visokog predstavnika (OHR). Ta promjena je oslabila autoritet OHR-a u sprovođenju Dejtonskog sporazuma. U suštini, time je civilni nadzor odvojen od vojnog sprovođenja, čime je znatno umanjena sposobnost Zapada da obuzda one koji ugrožavaju krhki poredak u Bosni.
Dok je Rusija potkopavala međunarodni nadzor nad Bosnom, istovremeno je koristila regionalnu politiku da produbi svoj uticaj. Na regionalnom nivou, Bosna je postala koristan alat Rusije za očuvanje Srbije u njenoj orbiti i sprečavanje njenog približavanja Evropskoj uniji.
Srbija je započela pregovore o pristupanju Evropskoj uniji 2014. godine, godinu nakon što se Hrvatska pridružila. Ali ti pregovori do sada nisu odmakli daleko. Takav ishod ide u prilog Putinu – i Dodiku. Zastoj u procesu omogućava Dodiku da promoviše svoju priču o “Velikoj Srbiji”. To je ista priča koja je 1992. zapalila građanski rat u Bosni – i ona koju predsjednik Srbije Aleksandar Vučić ne može odbaciti a da ne naruši svoj nacionalistički kredibilitet. Istovremeno, to je priča koju Vučić ne može ni potpuno prigrliti, a da ne ugrozi evropski put Srbije. Upravo ta napetost omogućava Moskvi da zadrži uticaj na Balkanu.
Dok je Rusija potkopavala međunarodni nadzor nad Bosnom, istovremeno je koristila regionalnu politiku da produbi svoj uticaj. Na regionalnom nivou, Bosna je postala koristan alat Rusije za očuvanje Srbije u njenoj orbiti i sprečavanje njenog približavanja Evropskoj uniji
Još jedan kanal uticaja koji je Moskva uspješno iskoristila je mađarski premijer Viktor Orban. Budimpešta je više puta blokirala ili odlagala uvođenje sankcija EU protiv Dodika, štiteći ga od vrste usklađenog pritiska koji bi mogao obuzdati njegove secesionističke poteze. Orbanova opstrukcija je omogućila Kremlju da proširi uticaj unutar same EU – potkopavajući jedinstvo oko pitanja Bosne i razotkrivajući ranjivost Evrope na unutrašnje remetilačke faktore.
Rusija je u početku nastupala kao branilac Bosne. Ona je devedesetih bila ključna članica Kontakt grupe, koja je zajedno s Britanijom, Francuskom, Njemačkom, Italijom i SAD radila na pronalaženju rješenja za okončanje rata. Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma, Rusija je poslala oko 1.200 vojnika u NATO-ove Implementacione snage (IFOR), a kasnije i u Stabilizacione snage (SFOR). Te jedinice su pomagale u patroliranju centralnom Bosnom, obezbjeđivale skladišta oružja i koordinisale – ponekad uz određenu dozu napetosti – sa NATO partnerima. Bio je to jedan od rijetkih istinskih trenutaka posthladnoratovske saradnje između Moskve i Zapada.
Odluka Trampove administracije da ukine sankcije Dodiku ostvaruje jedan od ključnih ciljeva Putinove strategije: razbijanje zapadnog poretka. Bosna možda više ne dospijeva na naslovne strane svjetskih medija, ali ako je Evropa sada zanemari, uskoro će to ponovo biti slučaj. Njen raspad bi doveo do destabilizacije kontinenta i slabljenja napora da se suprotstavi ruskoj agresiji. Ako Evropa želi da ostane čvrsta u odbrani Ukrajine, mora da odbrani i mir u Bosni – i pokaže da još uvijek može da oblikuje stabilnost na sopstvenom kontinentu.
Dodik bi mogao sarađivati s liderima bosanskih Hrvata na razgradnji Dejtonskog sporazuma stvaranjem autonomnog hrvatskog entiteta. Ili bi mogao udvostručiti napore na ostvarivanju secesionističkog plana za Republiku Srpsku. U svakom slučaju, ishod će biti pobjeda za Putina, a poraz za Bosnu i EU
Čini se da Trampova odluka o ukidanju sankcija ima manje veze sa samom politikom prema Bosni, a više s činjenicom da je Dodikova vlada angažovala više Trampovih saradnika kao lobiste. Među njima je i kompromitovani bivši guverner Ilinoisa Rod Blagojević, kojem je Tramp 2020. preinačio zatvorsku kaznu, a potom ga 2025. i pomilovao. Blagojević, sin srpskih imigranata, predstavio je sankcije protiv Dodika kao oblik političkog progona.
Za Dodika, ukidanje sankcija predstavlja potvrdu onoga što on naziva “teškom nepravdom” prema srpskom narodu. Još važnije, to mu daje priliku da dodatno učvrsti svoju vlast. Izborna komisija Bosne i Hercegovine je u avgustu poništila njegov predsjednički mandat. Trampov potez sada mu vraća politički legitimitet kod kuće, omogućavajući mu da ponovo učvrsti dominaciju unutar političkog aparata Republike Srpske.
Mehanizmi odgovornosti već slabe. Državni tužilac Bosne i Hercegovine je prošle sedmice suspendovao istragu protiv Dodika i još dvojice zvaničnika Republike Srpske zbog “napada na ustavni poredak”- što je potez koji, bez obzira na motive, pokazuje koliko su državne institucije postale nevoljne da mu se suprotstave.
Dodik će sada vjerovatno još žešće pokušati da destabilizuje institucije Bosne. Mogao bi sarađivati s liderima bosanskih Hrvata na razgradnji Dejtonskog sporazuma stvaranjem autonomnog hrvatskog entiteta. Ili bi mogao udvostručiti napore na ostvarivanju secesionističkog plana za Republiku Srpsku. U svakom slučaju, ishod će biti pobjeda za Putina, a poraz za Bosnu i EU.
