Broj bakterija u sirovom kravljem mlijeku u crnogorskim mljekarama je u 2023. bio preko šest puta viši od maksimalno dozvoljenog u Evropskoj uniji (EU). Tako je prosječno prošle godine bilo 635 hiljada po mililitru, dok bi prema standardima EU moralo biti ispod 100 hiljada. To proizlazi iz posljednjeg, petog Izvještaja o realizaciji nacionalnog programa za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka iz novembra 2023, Ministarstva za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu (MPŠV).
Crna Gora je prema Nacionalnom programu za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka MPŠV pokrenutom 2018. trebalo da postepeno usaglašava kvalitet sa onim u EU. Tako je u periodu od 2022. do kraja 2024. bilo predviđeno da maksimalni broj bakterija bude 200.000. Od sljedeće godine mlijeko bi trebalo, prema tom planu, biti u potpunosti evropskog kvaliteta, odnosno ne sadržati preko 100.000 bakterija.
Međutim, uprkos tome što je od 2018. do 2023. izdvojeno 30 miliona eura za različite mjere poboljšanja sirovog mlijeka, broj bakterija je svake godine bio veći od predviđenog planom. Broj bakterija je uz broj somatskih ćelija najvažnija karakteristika koja određuje kvalitet sirovog mlijeka.
Iz MPŠV-a tvrde da Crna Gora prati proces usaglašavanja sa EU kriterijumima. Međutim, priznaju da crnogorski stočari od kojih mljekare otkupljuju trenutno dobijaju premije od MPVŠ-a za mlijeko koje u sebi sadrži čak do 600.000 bakterija po mililitru. Prema podacima MPVŠ, jedan dio uzoraka mlijeka koji su otkupile mljekare tokom prošle godine sadržao je i mnogo više bakterija, ali ovi poljoprivrednici nisu dobijali premije od Ministarstva.
CIN-CG je imao uvid u jedan od izvještaja MPVŠ-a sa nazivima mljekara i brojem bakterija u uzorcima njhovog mlijeka. Većina uzoraka bila je daleko od kriterijuma EU, a neke su sadržale čak preko milion bakterija.
Ranko Bogavac , načelnik Direkcije za stočarstvo MPVŠ-a kaže za CIN-CG da je dozvoljen broj bakterija u sirovom mlijeku morao ostati viši od predviđenog programom, da bi Ministarstvo omogućilo premije većem broju stočara.
“Bez premije koja po litru iznosi osam centi, oni ne bi bili motivisani za prodaju mlijeko mljekarama”.
Time, kako kaže, MPVŠ podržava proces proizvodnje u Crnoj Gori.
Bogavac nije odgovorio na pitanje CIN-CG-a zašto sprovođenjem programa za poboljšanje kvaliteta sirovog mlijeka nije došlo do pada godišnjeg prosjeka broja bakterija.
Iz Evropske agencije za bezbjednost hrane (EFSA) kažu za CIN-CG da je bakterije u sirovom mlijeku mogu prouzrokovati brojne ozbiljne bolesti.
“Salmonela, kampilobakter, ešerihija koli su neke od naročito opasnih bakterija koje se lako mogu naći u sirovom mlijeku i posebno pogoditi djecu, stariju populaciju, osobe sa lošijim imunim sistemom…”, kažu iz EFSA.
Iz EFSA objašnjavaju da procesi pasterizovanja i termičke obrade unište veći broj bakterija. Bez obzira, EU zahtijeva da sirovo mlijeko koje dolazi u mljekare na obradu bude savršenog kvaliteta, što dadatno smanjuje rizike i produžava rok mliječnim proizvodima.
Iako je broj bakterija u sirovom kravljem mlijeku očito problem za Crnu Goru, broj somatskih ćelija, druga važna mjera koja određuje kvalitet sirovog mlijeka, uglavnom zadovoljava kriterijume EU. Tako je ova cifra, koja prema EU standardima mora biti ispod 400 hiljada, već 2020. pala na oko 340 hiljada, da bi narednih godina nastavila da opada. Broj somatskih ćelija u mlijeku ukazuju na to da li je životinja bolesna od mastitisa, odnosno upale mliječnih žlijezda.
U posljednjem Izvještaju o realizaciji nacionalnog programa za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka navodi se da količina otkupljenog sirovog mlijeka EU kvaliteta u Crnoj Gori raste. Ipak, ne navodi se koji je procenat od ukupne količine sirovog mlijeka koje su mljekare otkupile bio EU kvaliteta.
U Izvještajima iz prethodnih godina stoji da su veoma visoki procenti mlijeka koje ispunjava EU standarde (ispod 100 hiljada bakterija po mililitru), iako to nije tako u praksi. Prema Izvještaju iz 2022. prosječan broj bakterija po mililitru bio je preko 650 hiljada po mililitru, ali se i pored toga navodi da je procenat mlijeka koji zadovoljava EU standarde 86 odsto. Prosječan broj bakterija tokom 2021. bio je gotovo 900.000 po mililitru, ali je navedeno da količina mlijeka koja odgovara EU standardima bila preko 80 odsto.
Na pitanje CIN-CG kako su ovakve računice moguće, iz nadležnih resora nijesu znali da odgovore. Iz Ministarstva tvrde da je za tu računicu zadužena Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove (UBH). Iz UBH su međutim, kazali da date cifre obračunava Laboratorija za mljekarstvo Univerziteta Crne Gore. Iz Laboratorije pak tvrde da oni ne obračunavaju procenat mlijeka koji ispunjava EU standarde, već isključivo vrše analize dostavljenih uzoraka.
“Da ne bi došlo do korupcije u procesu analiza, mi ne smijemo znati od kojeg proizvođača dolazi uzorak mlijeka koji se testira, niti koliko litara mlijeka se ispituje tim uzorkom. Samim tim ne možemo znati koji procenat mlijeka je usaglašen sa EU standardima”, objašnjavaju iz ove laboratorije za CIN-CG.
Podatke o litraži ima isključivo Ministarstvo, kazali su oni.
Međutim, iz MPVŠ tvrde da nisu zaduženi za metodologiju obračuna mlijeka usaglašenog sa EU standardima, već da to obračunava UBH. Kazali su da ne znaju o kakvoj metodologiji je riječ, te da postoji mogućnost da podaci nisu predstavljeni na odgovarajući način.
Vlada Crne Gore je od 2019. svake godine usvojila ovako napisane izvještaje. Podaci prikazani na ovaj način mogli bi predstavljati problem, obzirom da se, nakon usvajanja od strane Vlade, svake godine dostavljaju Evropskoj komisiji. Tokom prethodnih godina oblast rada UBH-a označena je kao jedna od onih koji dobijaju najviše pohvala Evropske komisije, a u svakom izvještaju istaknut je napredak u oblasti poboljšanja kvaliteta sirovog mlijeka.
Biljana Blečić , zamjenica direktora UBH za sektor veterine tvrdi za CIN-CG da je 90 odsto mlijeka koje otkupe mljekare zasigurno EU kvaliteta, odnosno broj od ispod 100.000 bakterija i ispod 400 000 somatskih ćelija. Na pitanje na osnovu čega to tvrdi, kad izvještaji govore suprotno, i zašto se onda ne izvoze proizvodi u EU, ona kaže, da bez obzira na kvalitet EU zahtijeva od proizvođača da ima paralelnu liniju za proizvodnju kojom bi se samo izvozili proizvodi u EU.
“To se njima ne isplati”, kaže ona.
Ni ona nije znala da objasni novinarkama CIN-CG-a kakva se metodologija koristi za obračunavanje podataka u godišnjim izvještajima.
Od 2018. kada je MPVŠ počelo sa programom za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka, broj kontrolisanih uzoraka mlijeka je opadao. To pokazuju izvještaji o realizaciji programa. Tako je 2023. bilo dvaput manje uzoraka nego 2018, kada je program počeo. Iz MPVŠ-a tvrde da se zbog sajber napada i gubitka podataka ne zna koliko su sirovog mlijeka otkupile mljekare tokom prošle godine, tako da nije moguće znati da li je i sama količina sirovog mlijeka značajno opala tokom godina.
Prema Pravilniku o monitoringu hrane životinjskog porijekla, potrebno je uzeti godišnje najmanje trista uzoraka sirovog kravljeg mlijeka, koje će biti testirano na različite supstance, kao što su ljekovi, pesticidi, mikotoksini. Sedamdeset odsto uzoraka mora se ispitati na prisustvo veterinarskih ljekova, svaki na najmanje četiri vrste lijeka.
Centar za ekotoksikološka ispitivanja (CETI) je po nalogu UBH zadužen za ova ispitivanja.
U poređenju sa 2022, prošle godine je značajno opao broj uzoraka testiranih na antibiotike. Iz CETIJA su za CIN-CG kazali da su tokom 2022. za potrebe državnog monitoringa sirovog mlijeka dostavljen 243 uzoraka za kontrolu prisustva antibiotika, dok su tokom 2023. dostavljena svega 32. Svi uzorci iz obje godine bili su negativni na prisustvo antibiotika. I tokom 2023, i 2022. predato je tridesetak uzoraka na testiranje prisustva pesticida u sirovom mlijeku, koji su svi bili negativni.
Tokom 2023. bilo je 26 testiranih uzoraka od kojih su četiri bila pozitivna na aflatoksine, kancerogene toksine koji dolaze od gljivica. Tokom 2022, od 27 uzoraka pozitivna su bila takođe četiri dok je 2021. bilo četiri uzoraka pozitivnih na aflatoksin od ukupno 14 uzetih. U Crnoj Gori dozvoljena koncentracija aflatoksina je usklađen sa EU, i ne bi smjela biti veća od 0,05 mikrograma po litru.
TV Vijesti je u januaru prenijela da je Generalni sekretarijat za zdavlje i bezbjednost hrane EU (Di Dži Sante) upozorio u internom izvještaju za Crnu Goru da je kvalitet hrane u državi upitan, zbog propusta u radu CETIJA i UBH. Ova evropska institucija posjetila je CETI 2022, nakon što su shvatili da ta institucija ima veoma mali broj pozitivnih uzoraka na toksine u uzorcima koji se testiraju. To je dovelo u sumnju metodologiju testiranja.
Di Dži Sante je naveo u izvještaju o posjeti da je sprovođenje kontrola loše, validnosti uzoraka upitna, ali i da je broj kontrolisanih uzoraka manji u odnosu na planirane.
Navodi se da laboratorija CETI-ja ne zadovoljava zahtjeve EU u pogledu obuke osoblja, rukovanja dokumentacijom, validacionim metodama, mjerenju kontrole kvaliteta i izvještavanju. Naveli su i da je nedovoljna kontrola maloprodaje, te da ne postoji evidencija tretmana životinja na pojedinim farmama.
U Crnoj Gori su proizvođači koji se bave proizvodnjom mlijeka podijeljeni u dvije kategorije, koje država podržava sa dva programa subvencija. Jedan je namijenjen proizvođačima od kojih mljekare otkupljuju sirovo mlijeko, a drugi se tiče onih koji od mlijeka na svojim domaćinstvima prave sir i kajmak.
U našoj zemlji ima oko 930 registrovanih poljoprivrednih proizvođača od kojih mljekare otkupljuju mlijeko, a onih koji su registrovani da prave sir i kajmak ima oko 2200.
Da bi se kvalitetno sproveo Program poboljšanja kvaliteta sirovog mlijeka inspektori zaposleni u UBH moraju obići sva gazdinstva i mljekare. Nadzor nad hranom životinjskog porijekla i kontrolu zdravstvenog stanja životinja vrše veterinanrski inspektori, a njih je u UBH-u svega šest.
“Svi su bliže penziji nego početku karijere”, objašnjava Blečić.
U Crnoj Gori ima 27 mljekara odobrenih za rad, koje inspektori kontrolišu prema godišnjem planu.
“Važno je obići najmanje četiri puta svaki objekat”, kaže Blečić.
Veterinari su zaduženi i za kontrolu muznih grla na gazdinstvima koja prodaju mlijeko mljekarama. U tim slučajevima najvažnije je uspostaviti sistem kontrole zdravlja muznih grla, objašnjava Blečić.,,Jednom godišenje muzna grla se testiraju na zarazne bolesti koje se putem mliječnih proizvoda prenose na ljude, tuberkulozu, brucelozu i zonozu’’, objašnjava Blečić.
Postoje i dodatni monitorinzi, kontrole na muže, na transporte do mljekare, kvalitet tokom prerade, pa onda iz prodavnice itd. Osim svih gazdinstava i mljekara, veterinarski inspektori treba da kontrolišu sve ugostiteljske objekte, pogotovo tokom ljetnje turističke sezone kada su rizici od zaraznih bolesti najveći, vrše nadzor nad životnjskom hrnom, i objektima u kojima se proizvodi.
Uvoz sirovog mlijeka kontrolišu inspektori za bezbjednost hrane na graničnim prelazima, a na svakom prelazu radi samo po jedan inspektor, ukupno njih sedam.
“Oni imaju opremljene prostorije, i upriličene laboratorije gdje se rade odrđene fizičke kontrole, ono što se može registrovati čulima”, objašnjava Blečić.
Ono što ne može da se provjeri na licu mjesta, šalje se u laboratorije, kaže ona.
Nijesu međutim dostavljeni podaci koje je CIN-CG tražio koliki je broj uzoraka mlijeka koji se provjerava na graničnim prelazima, niti godišnji plan kontrole mljekara.
Na pitanje kako je moguće da tako mali broj inspektora u sektoru kontroliše cijelu državu, Blečić tvrdi da je moguće organizovati kontrolu.
Blečić objašnjava da veterinarska inspekcija ne kontroliše one neregistrovane proizvođače mliječnih proizvoda poput sira i kajmaka, ali da oni nemaju zakonsko pravo da prodaju proizvode na pijaci. Na pitanje da li ipak postoji rizik da takvi proizvodi završe na pijaci, Blečić tvrdi da inspektori rade sve što je u njihovoj moći da spriječe tako nešto.
“Naročito su tokom korone bili aktivni i obilazili sve pijace u zemlji”.
Ipak, kako kaže, bilo ih je samo dvoje na terenu, što definitivno ukazuje na problem kapaciteta u tom sektoru.
Ovaj će se problem nastaviti jer novi, mladi kadar veterinara nije zainteresovan za državnu službu, već se radije odlučuju za rad u privatnom sektoru, što je isplativije. Problem predstavlja i što u Crnoj Gori nema fakulteta za veterinu.
A ukoliko se proces integracija intenzivira, biće mnogo stroži zahtjevi i trebaće mnogo ozbiljniji i planovi i ljudi, kako bi se odgovorilo na stroge standarde u ovoj oblasti.
U poređenju sa 2022. tokom 2023. je značajno opala kontrola konzumnog mlijeka na aflatoksine. Tako je 2022. CETI pregledao 142 uzorka, a 2023. svega 41. Od kontrolisanih uzoraka 2022. bilo je pet njih koji su imali povišen nivo aflatoksina, među kojima su i proizvođači iz regiona: Imlek iz Srbije, Milkland i MiggNatura iz BiH. Iz UBH kažu za CIN-CG da su sve problematične serije tada povučene. Prošle godine problematično je bilo isključivo kozije mlijeko.
Prije desetak godina regionom je vladala velika panika, kada je objavljeno da su nivoi aflatoksina u mlijeku u regionu pet puta viši od EU standarda. Aflatoksin je toksin koji u mlijeku ostaje i nakon pasterizacije i termičke obrade. Tada, 2013. kada je aflatoksin bio veoma visok u uvoznom mlijeku, Crna Gora je povukla iz upotrebe više linija. Međutim BBC je prošle godine pisao da je dozvoljeni nivo aflatoksuna u mlijeku u Srbiji i dalje pet puta viši od EU standarda, što je trebalo da se promjeni od 2024. U Crnoj Gori se kupuje velika količina uvoznog mlijeka, naročito iz Srbije i BiH.
