Glavni rizici za ekonomske reforme u Crnoj Gori su politička nestabilnost i “populističke politike koje mogu da dovedu do novih pritisaka da se troši, podrivanja održivosti javnih finansija i kreditnih uslova za buduća zaduženja u vrijeme sve većih obaveza otplate duga”.
To je navela Evropska komisija u aprilu ove godine na predlog Programa ekonomskih reformi 2023-2025. godine.
Nova Vlada je na sjednici prošle sedmice usvojila informacije o pripremi Programa ekonomskih reformi za Crnu Goru za period 2024-2026. godina, koji će Evropskoj komisiji biti poslat do sredine januara naredne godine.
Ovaj program mora precizno da navede, uz analitička objašnjenja i prognoze, sve ekonomske mjere koje Vlada planira da sprovodi u ovom periodu. On bi morao da sadrži i najave Vlade o povećanju granice minimalne penzije sa sadašnjeg iznosa od 296 na 450 eura, kao i o mogućem smanjenju doprinosa za penziono osiguranje.
Ove najave, uz koje nije objašnjeno kako će biti obezbijeđen novac od preko 100 miliona za povećanje minimalne penzije, su u suprotnosti sa ocjenama Evropske komisije iz aprila.
“Ukidanje obaveznih doprinosa za zdravstvo i uvođenje neoporezivog dijela zarada koristilo je građanima sa nižim prihodima i pomoglo da se smanji nezaposlenost. Međutim, ove i druge mjere značajno su oslabile poresku bazu, dok još nisu usvojene korektivne mjere za jačanje javnih prihoda i ograničenje trošenja vlade, naročito na hronično deficitu sklon zdravstveni i penzijski fond”, upozorili su tada iz EK.
Oni su tada naveli da je ukidanje doprinosa na zdravstveno osiguranje, uvođenje neoporezive stope na zarade, uz povećanje socijalnih davanja, penzija i minimalnih zarada izazvali rizik po stabilnost javnih finansija, ali da su neočekivani događaji – rast inflacije, bolja naplata PDV-a, povećanje potrošnje stranaca sa privremenim boravkom i oporavak turizma, omogućili stabilnost.
Iz EK su upozoravali da se mora prestati sa novim inicijativama za trošenje bez pravilne procjene njihovog fiskalnog uticaja. Upozoravali su da je neophodno jačati dugoročnu održivost javnih finansija, jer Crna Gora u naredne četiri godine treba da vrati dvije i po milijarde eura starih kredita, kao i da će biti veoma skupo ukoliko bi se ti krediti vraćali samo iz novih zaduženja.
Crna Gora naredne godine treba da vrati 436 miliona eura vrijedne stare kredite, u 2025. na naplatu dolazi 810 miliona, u 2026. godini 284 miliona, a u 2027. godini još 950 miliona erura.
“Potrebe za otplatom duga naglo će porasti, naročito 2025. godine, što, zajedno sa strožim finansijskim uslovima, povećava vulnerabilnosti (ranjivost) i traži oprezniju finansijsku poziciju. Fiskalna održivost treba da se pojača uz pomoć srednjoročnog plana baziranog na konkretnim mjerama konsolidacije. Proširivanje poreske baze, bolja kontrola poreskih izuzeća i ugrađivanje novih inicijativa za generisanje budžetskih prihoda da bi se uspostavila ravnoteža, sa nedavnim mjerama kojima je smanjen prihod u budžetu doprinijeli bi ponovnoj izgradnji fiskalnog prostora i smanjenju javnog duga”, navedeno je u preporukama EK iz aprila.
EK očekuje da se novim mjerama smanje budžetski rashodi, povećaju državni prihodi, kako bi se to koristilo za smanje javnog duga uz niža zaduživanja i smanjenja budućih troškova za kamate koje su sada na visokom nivou.
Iz EK navode da su krajem 2022. godine usvojeni predlozi “trajnih povećanja” na rashodovnoj strani “uključujući dodatne dječje dodatke za svu djecu i davanja za majke troje i više djece, velika povećanja u minimalnim penzijama, povećanja zarada u javnom sektoru i dodatno finansiranje za Fond za zdravstveno osiguranje, što je ukupni deficit trebalo podići na 8,3 odsto bruto domaćeg proizvoda (BDP).
Kako su naveli toliki deficit se nije desio, već je on procijenjen na 4,8 odsto, usljed kombinacije prihoda koji su bili viši od projektovanog, uglavnom od PDV-a, zahvaljujući inflaciji i rastu potrošnje koju su “takođe pospješili i državljani Ukrajine i Rusije koji su u Crnoj Gori na privremenom boravku”.
“Nedavne trajne mjere oslabile su prihode i dovele do povećanog nivoa javnog trošenja u periodu 2023 – 2025. godine usljed velikih obaveznih sredstava opredijeljenih za zarade u javnom sektoru, socijalne transfere, penzije i Fond za zdravstveno osiguranje… Jačanje dugoročne održivosti javnih finansija iziskuje poboljšanja u fiskalnom upravljanju i u upravljanju javnim investicijama.
Nove inicijative za trošenje su usvojene bez pravilne procjene njihovog fiskalnog uticaja. Velikim infrastrukturnim projektima treba bolje upravljati i vršiti prioritizaciju, s obzirom na veoma ograničen raspoloživi fiskalni prostor. Rad na planovima da se osnuje nezavisna fiskalna institucija doprinio bi jačanju fiskalnog upravljanja i discipline”, naveli su tada iz EK.
Oni pocjenjuju da je ukidanje obaveznih doprinosa za zdravstveno osiguranje i uvođenja neoporezivog dijela prihoda od zarada uticalo na rast deficita u vrijednosti tri odsto BDP-a.
U smjernicama za izradu PER-a za naredne tri godine, koje je Vlada usvojila prošle sedmice, navedeno je da kod izrade plana za buduća postupanja sa državnim preduzećima.
“Treba uzeti u obzir ulogu države u preduzećima u većinskom vlasništvu države kada to ometa konkurenciju i ukupnu konkurentnost, kao i kontinuirano loše upravljanje i finansijski učinak, posebno kada državna preduzeća ne primjenjuju pravila koruptivnog upravljanja i posluju sa niskom efikasnošću i visokim troškovima, oslanjajući se na podršku države, u vidu direktnih ili indirektnih subvencija”, navedeno je smjernicama.
U ocjenama Evropske komisije na prethodni PER, navedeno je da je tehnička vlada sa premijerom Abazovićem odustala od reformi najavjenih u PER-u za period 2022-2024. godine i implementacije Zajedničkih zaključaka iz 2022. godine iz Ekonomskog i finansijskog dijaloga između EU i Zapadnog Balkana u oblasti preduzeća u državnom vlasništvu.
“Ambicija reformi PER-a za period 2022-2024. godine bila je da formuliše vlasničku strategiju države i da definiše portfolio ključnih preduzeća koja treba da ostanu u državnom vlasništvu, transformiše strukture upravljanja i prakse u preduzećima u državnom vlasništvu i na kraju poboljša njihove finansijske rezultate. Međutim, nije bilo političkog dogovora o pravcu i obimu takvih reformi među političkim partijama koje podržavaju tehničku vladu”, naveli su tada iz EK.
Oni su podsjetili da je kvalitetnije poslovanje državnih preduzeća potrebno i zbog toga što će usklađivanje sa metodologijom Evropskog sistema nacionalnih i regionalnih računa (ESA 2010) uticati da se obaveze državnih preduzeća uključe u javni dug.
EK je predložila pospješivanje naplate državnih prihoda, sprovođenje mjera za suzbijanje sive ekonomije i proširenje poreske baze, odnosno broja poreskih obveznika.
“Projekcije prihoda su konzervativne i mogle bi biti veće ako bi se usvojile izmjene i dopune određenih poreskih zakona koje imaju za cilj proširenje poreske baze. Pozitivni prihodni rizici takođe su povezani sa reformom Uprave prihoda i carina, pojačanim mjerama protiv neformalne ekonomije i koncesijom za crnogorske aerodrome”, navedeno je u dokumentu.
Plan davanja dva državna aerodroma Podgorica i Tivat u dugoročnu koncesiju stranom investitoru postoji već pet godina, a aktivnosti su prekinute izbijanjem pandemije 2020. godine. Do tada je završen prvi konkurs izbora kvalifikovanih investitora, a pretkvalifikacione uslove ispunile su tada četiri kompanije sa kojima su pregovori trebalo da budu nastavljeni.
Minimalni iznosi ponude, koje je odredila tadašnja Vlada Duška Markovića , bili su investicije u oba aerodroma od najmanje 200 miliona, kao i isplata jednokratne naknade od 100 miliona eura u budžet, dok bi investitor plaćao i godišnje koncesije a dobio bi pravo upravljanja i naplate aerodromskih usluga za narednih 30 godina. Iznos jednokratne koncesije je vrijedan koliko bi koštalo povećanje minimalne penzije na 450 eura za godinu dana.
