Ministarstvo ekonomskog razvoja je u periodu od marta 2022. do septembra 2024. godine odobrilo izvoz oružja i vojne opreme u države kojima vladaju autoritarni režimi ili u njima traju oružani sukobi, pokazalo je istraživanje BIRN-a.
Ministarstvo ekonomskog razvoja, nadležno za odobravanje izvoza, odobrilo je crnogorskim kompanijama izvoz oružja i municije u ratom zahvaćene države poput Ukrajine, Azerbejdžana, kao i u zemlje sa ozbiljnim kršenjima ljudskih prava na koje se ukazuje u izvještajima američkog Stejt departmenta i međunarodnih organizacija Freedom House i Amnesty International.
BIRN je pregledao više od 1.000 zahtjeva za spoljnotrgovinski promet oružja i vojne opreme podnijetih Ministarstvu za ekonomski razvoj u periodu od marta 2022. do septembra 2024. godine, kao i odluke tog ministarstva o izdatim dozvolama.
Prema Zakonu o spoljnoj trgovini oružjem i vojnom opremom dozvole za izvoz izdaje Ministarstvo za ekonomski razvoj, koje prethodno pribavlja saglasnost Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP), Ministarstva odbrane i Ministarstva vanjskih poslova.
Ministarstvo odbrane i MUP su BIRN-u dostavili mišljenja o zahtjevima za izvoz oružja i vojne opreme, dok je Ministarstvo vanjskih poslova odbilo da dostavi tražena dokumenta.
Zakonom je predviđeno i da se u zahtjevu za izvoznu dozvolu mora navesti namjena i vrijednost robe, podaci o svim učesnicima u transakciji, ugovori na osnovu kojih se posao realizuje kao i krajnji korisnički sertifikat – End User Certificate (EUC).
EUC se koristi u međunarodnoj trgovini kako bi se potvrdio krajnji primalac i namjena uvezene robe, a sertifikat garantuje da će roba biti korišćena u deklarisane svrhe i sprečava njenu zloupotrebu ili preusmjeravanje ka neovlašćenim subjektima.
Prodajom oružja u Crnoj Gori bave se kompanije Montenegro Defence Industry (MDI) iz Podgorice, Tara Aerospace iz Mojkovca i Poliex iz Berana. Sve tri kompanije su bile većinski u državnom vlasništvu, a MDI i Poliex su privatizovane 2014. i 2015. godine, dok Vlada ima 12.5 posto vlasništva u kompaniji Tara Aerospace.
Zvanični podaci Ministarstva pokazali su da je crnogorskim kompanijama odobravan izvoz oružje i municiju Ukrajini, nakon što je Rusija u februaru 2022. godine pokrenula vojnu invaziju na tu zemlju.
Od početka rata u Ukrajini kompanija Tara Aerospace iz Mojkovca je dobila najmanje sedam odobrenja za isporuke 40 miliona eura vrijednog oružja i municije toj državi.
Ministarstvo je odobrilo zahtjev kompanije Tara Aerospace koja je pod oznakom „hitno“ 12. jula 2023. podnijela zahtjev za izvoz oružja i vojne opreme vrijednih od 32,5 miliona eura, namjenjenih Ministarstvu odbrane Ukrajine.
Isporuka je uključivala desetine hiljada različitih vrsta pirotehničkih patrona, inicijalnih patrona, specijalizovanih upaljača, raketnog goriva i motora, infracrvenih mamaca i druge vojne opreme. Pirotehničke patrone koriste se da izbacuju pilota iz kokpita u slučaju oštećenja letjelice, dok su specijalizovani upaljači i inicijalne patrone namjenjeni sistemima za lansiranje minobacača. Infracrveni mamci dizajnirani su za zaštitu letjelica od raketa.
Kompaniji Tara Aerospace je odobren i zahtjev od 23. marta 2022. godine za izvoz 38.000 eura vrijedne robe ukrajinskom državnom preduzeću za remont aviona LVIV. To ukrajinsko preduzeće je kao krajnji korisnik navedeno u još dva zahtjeva ministarstvu iz jula 2023. i septembra 2024. godine, a vrijednost opreme iznosila je po 65.000 eura.
Ministarstvo je mojkovačkoj kompaniji odobrilo i tri zahtjeva za izvoz sistema minobacačkih upaljača i inicijalnih patrona, ukupno vrijednih više od šest miliona eura, koji su dostavljeni privatnoj firmi LLC Ukrainian Armor iz Kijeva.
Kompanija LLC Ukrainian Armor je specijalizovana za proizvodnju balističke zaštitne opreme i oklopnih vozila, a posebno je poznata po minobacačkim sistemima i municiji za minobacače.
Agencija The New Voice of Ukraine je u septembru 2024. godine objavila da su u odvojenim slučajevima Biro za ekonomsku sigurnost Ukrajine , kijevska policija i carina otužili LLC Ukrainian Armor da je u maju 2022. godine prilikom uvoza zaštitne opreme koristila lažne krajnje korisničke sertifikate (EUC).
Sertifikati su bili neophodni da bi se vojna oprema klasifikovala kao humanitarna pomoć za ukrajinske oružane snage a kompanija oslobodila plaćanja carina i poreza. Ukrajinski carinici su sumnjali da ukrajinska firma dio opreme nije dostavila vojsci već prodala na komercijalnom tržištu i time navodno ostvarila dobit.
Iz LLC Ukrainian Armor su tada negirali optužbe tvrdeći da nisu znali da koriste falsifikovane sertifikate “koje su im, tokom haotičnih prvih dana rata, dostavili posrednici kako bi uvoz uopšte bio moguć“.
Istraživanje BIRN-a je pokazalo i da su MUP i Ministarstvo odbrane kompaniji Poliex dali saglasnost za višemilionske poslove sa firmama iz Ukrajine.
Beranskoj firmi specijalizovanoj za proizvodnju plastičnih vojnih eksploziva je u oktobru 2024. izdata saglasnost za izvoz heksogenskog pojačivača ugovorene vrijednosti od 6,1 milion eura. Kupac opreme je bila turska brodska kompanija VI-ZA Star a krajnji korisnik ukrajinska firma za proizvodnju vojne opreme Scientific-Production Techaviacom.
Ministarstva su u septembru 2024. godine Poliexu dala saglasnost za izvoz 500.000 eura vrijednog obogaćenog heksogena koji se koristi za izradu eksploziva, a čiji je krajnji korisnik ukrajinski Fundamental Center for Key Technologies (BCKT Microtec).
Ministarstvo ekonomskog razvoja je 7. juna 2022. odobrilo izvoz vojne opreme Azerbejdžanu neposredno prije sukoba te države sa Jermenijom u septembru 2022. godine, a u kojima je poginulo 100 vojnika.
Tara Aerospace je tada u Azerbejdžan izvezla 4,6 miliona eura vrijedne pirotehničke patrone i patrone za ometanje radara. Zahtjev je odobren uprkos dugogodišnjem sukobu Azerbejdžana i Jermenije oko regije Nagorno-Karabah, regije koju je Azerbejdžan povratio vojnim operacijama 2020. i 2023. godine.
Poliex je u maju 2023. podnio zahtjev da beogradskoj firmi EDePro izveze 13,2 miliona eura vrijednu pošiljku amonijum perhlorata koji se koristi u proizvodnji raketnog goriva. BIRN je u oktobru 2020. objavio da su rakete firme EDePro korišćene u Nagorno-Karabahu.
Podaci Ministarstva ekonomskog razvoja pokazali su da su crnogorskim izvoznicima oružja glavni partneri firme iz Srbije, koje se u zahtjevima za izvoz navode kao krajnji korisnici i posrednici u izvozu ka trećim zemljama.
Istraživanje BIRN-a je pokazalo da je Ministarstvo ekonomskog razvoja odobrilo izvoz oružja i vojne opreme u države za koje ne postoji formalna zabrana izvoza oružja, ali se u izvještajima State Department i međunarodnih organizacija Freedom House i Amnesty International ukazuje na kršenje ljudskih prava.
Ministarstvo ekonomskog razvoja je kompaniji Tara Aerospace odobrilo zahtjev iz jula 2023. za izvoz piropatrona i raketnog goriva vrijednih 54 hiljade eura Ministarstvu nacionalne odbrane Ekvatorijalne Gvineje. Ta država je u izvještaju međunarodne organizacije Freedom House okarakterisana kao „neslobodna“, dok se u izvještaju State Departmenta o ljudskim pravima za 2023. upozorava da vlast u toj državi sprovodi ubistva, mučenja i nehumana kažnjavanja građana.
Kompaniji Tara Aerospace je odobren zahtjev od marta 2024. za izvoz patrona i infracrvenih mamaca vrijednih 358 hiljada eura za potrebe Ministarstva nacionalne odbrane Alžira, zemlje koju Freedom House klasifikuje kao „neslobodnu“, dok se u izvještaju State Department upozorava na povećanu represiju i nehumano djelovanje sigurnosnih snaga u toj zemlji.
Ministarstvo odbrane je u januaru i julu 2023. izdalo dvije saglasnosti kompaniji Tara Aerospace za izvoz infracrvenih mamaca vrijednih preko 382 hiljade eura Ministarstvu odbrane Demokratske Republike Kongo. Ta država je u izvještaju Freedom House ocijenjena kao „neslobodna“, dok se u izvještaju Amnesty Internationala navodi da fizička bezbjednost građana u DR Kongo nije garantovana zbog sukoba vladinih snaga i naoružanih pobunjeničkih grupa i milicija.
Mojkovačkoj kompaniji je za dva zahtjeva podnijeta u martu i avgustu 2024. godini odobren izvoz pola miliona vrijednih patrona, raketnog goriva i infracrvenih mamaca Ratnom vazduhoplovstvu Ministarstva nacionalne odbrane Vijetnama.
Freedom House i Vijetnam klasifikuje kao „neslobodnu“ državu, dok je u izvještaju za 2023. State Department upozorio da vladine snage u toj zemlji sprovode hapšenja i torturu novinara i građanskih aktivista.
Ističući da je Tara Aerospace specijalizovana za proizvodnju sistema za spasavanje i zaštitu pilota iz te kompanije su BIRN-u kazali da izvoze isključivo proizvode iz sopstvenog proizvodnog programa.
„Cijenimo istraživačko novinarstvo i vaš trud i brigu zbog niskog nivoa demokratskih sloboda u pomenutim zemljama. Ipak, želimo da naglasimo da su proizvodi koje proizvodimo namijenjeni isključivo za spasavanje i zaštitu pilota, te da nemaju nikakvu ofanzivnu namjenu“, kazali su iz kompanije Tara Aerospace.
Prema zvaničnim podacima Ekvatorijalna Gvineja, Vijetnam, Alžir i Kongo se trenutno ne nalaze pod sankcijama na uvoz oružja Ujedinjenih nacija (UN) i Evropske unije.
Prema Zakonu o o spoljnoj trgovini oružjem i vojnom opremom, prilikom odlučivanja o izvozu, Ministarstvo vanjskih poslova obavezno je da procjeni poštovanje ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava u zemlji odredišta, unutrašnju situaciju u pogledu postojećih tenzija ili oružanih sukoba i ponašanja države kupca u odnosu na međunarodnu zajednicu.
Prema dokumentima dostavljenim BIRN-u Ministarstvo odbrane je firmi MDI tokom 2023. godine izdalo četiri saglasnosti za isporuku municije, mina i bombi ukupno vrijednih više od 1,73 miliona eura namijenjenih Ministarstvu odbrane Kirgistana. Ta bivša sovjetska republika je u izvještaju Freedom House ocjenjena kao „neslobodna“, dok su iz State Department upozorili na nasilje protiv manjinskih zajednica i novinara.
Kompanija MDI je 26. decembra 2022. godine podnijela tri zahtjeva za posredovanje koji su uključivali izvoz 100.000 mina i 6.000 raketa iz fabrika oružja Krušik i EDePro iz Srbije, dok su kao krajnji korisnik navedeno Ministarstvo odbrane Kirgistana.
„Od svog osnivanja nikada nismo izvozili oružje u zemlje koje su pod embargom Ujedinjenih nacija, SAD ili Evropske unije. To je politika koje ćemo se držati i ubuduće“, kazao je BIRN-u izvršni direktor MDI Zoran Damjanović.
Beranskoj firmi Poliex odobren je izvoz 1,7 miliona eura vrijednih protivpješadijskih mina Ministarstvu odbrane Togoa, zemlje koja je u izvještaju Freedom House ocijenjena kao „djelimično slobodna“. U izvještaju Amnesty International upozorava se da vlasti u toj afričkoj državi „brutalno potiskuju prava na slobodu izražavanja, udruživanja i mirnog okupljanja”.
Izvršni direktor Poliexa Slavko Vujisić rekao je BIRN-u da je ta kompanija spremna da prodaje proizvode tamo gdje to crnogorski zakoni dozvoljavaju.
„Ne bavimo se građanskim slobodama u zemljama u koje izvozimo“, rekao je Vujisić.
Istraživanje BIRN-a pokazalo je da su crnogorske kompanije u periodu od marta 2022. do kraja 2024. izvozile opremu i u SAD, države EU, Meksiko, Peru, Južnu Koreju i Maleziju.
Kompanija Tara Aerospace je 2022. i 2024. godine dobila dozvole za isporuku vojne opreme vrijedne preko 1,23 miliona eura Ratnom vazduhoplovstvu i Ministarstvu odbrane i veteranskih poslova Ugande. Međutim, Ministarstvo ekonomskog razvoja odbilo je dva zahtjeva za izvoz koji su prošle godine podnijeti za Ministarstvo odbrane Ugande, a u kojima je kompanija MDI tražila da preko američke kompanije Regulus Global izveze robu vrijednu 3,46 miliona eura, uključujući mine, ručne bombe i municiju.
Regulus Global je američka firma u sektoru odbrane i logistike koja sarađuje sa Pentagonom, a „Financial Times“ je 15. maja ove godine objavio da je ukrajinska državna firma Spetstechnoexport pokrenula arbitražni postupak u Londonu. Oni su optužili Regulus za kršenje uslova ugovora o isporuci oružja ukupno vrijednog 1,7 milijardi dolara, što su negirali iz američke kompanije.
BIRN i OCCRP su u septembru 2017. pisali o Regulusu kao jednoj od firmi uključenih u lanac snabdijevanja Pentagona naoružanjem za sirijske pobunjenike u borbi protiv Islamske države (ISIS) u Iraku i Siriji. Kompanija je 2016. godine bila tužena zbog smrti instruktora američke Komande za specijalne operacije, jer je navodno obezbijedila nebezbjednu municiju koja je eksplodirala. Slučaj je riješen vansudskim poravnanjem.
