Mala grupa risova na poljskoj polovini najdrevnije evropske šume je ugrožena.
Njihov dom, Bjalovješka šuma, u junu prošle godine je presečen na pola kada je poljska vlada završila sa izgradnjom zida na granici sa Belorusijom.
Namera je bila da se zaustavi priliv izbeglica koje je beloruska vlast usmeravala sa Srednjeg istoka i drugih krajeva.
Zid dužine 185 kilometara, visine 5,5 metara iznad šumskog tla, prostirao se sve do krošnji drveća, ali je i – zarobio sav životinjski svet koji se tuda kretao.
Desetine risova koji su se zadržali na poljskoj strani više neće moći da love, da se hrane i razmnožavaju sa svojim mnogo brojnijim drugarima s druge strane granice.
Zid koji deli 3.100 kvadratnih kilometara šume će ne samo pospešiti glad risova, već će i smanjenjem opcija za razmnožavanje dodatno umanjiti inače nizak genetski diverzitet.
U pismu poslatom u januaru prošle godine, u trenucima kada je rad na zidu već otpočinjao, više od 500 naučnika koji se bave životinjskim svetom se kod Evropske komisije u Briselu založilo za obustavljanje projekta poljske vlade.
Ako gradnja bude nastavljena, rekli su, šumska ekologija će biti suočena sa „razarajućim posledicama“, među kojima će biti i „kolaps populacije risova u poljskim ravnicama“.
Bez obzira na to, gradnja zida je završena. Rafal Kovalčik iz Instituta za istraživanje sisara pri Poljskoj akademiji nauka, jedan od potpisnika pisma, kaže da sada postoji i „visok rizik od istrebljenja“ poljskog risa, što predstavlja lokalno izumiranje ove vrste.
Bjalovješka ograda je samo jedan od sve brže rastućih zidova i utvrđenih ograda, najčešće nadograđenih bodljikavom žicom na vrhu i svetlosnim snopovima reflektora, koji niču duž nacionalnih granica širom sveta.
Njihova izgradnja je potpomognuta rastućim strahom od migranata koji prelaze granice, terorista, krijumčara droge i, kao što je slučaj sa zidom koji je podigla Ukrajina između 2015. i 2022. godine, propalim pokušajem da se ruske oružane snage odvrate od pokušaja infiltracije na istoku zemlje.
Pogledajte i video: Krčenje šuma u brazilskoj savani poraslo za 25 odsto za godinu dana
Od afričkih močvara pa sve do planina u Jugoistočnoj Aziji, od američko-meksičke granice do stepa u Centralnoj Aziji, mnoge od ovih ograda se pojavljuju u udaljenim predelima koji su makar do sada bili prirodno očuvani.
Oni blokiraju sezonske migracije velikih životinja, redukujući time genetski diverzitet i ugrožavajući milione različitih vrsta kojima je potrebno slobodno kretanje ne bi li se izborili sa klimatskim promenama.
I dok različite životinjske vrste i ekosistemi pokušavaju da se kreću ne bi li se prilagodili toplijim životnim uslovima i promenljivim vremenskim obrascima nastalim usled klimatskih promena, pretnja životinjskom svetu od graničnih barijera može samo da se poveća.
Ovo se naročito odnosi, kaže Mark Titli sa Univerziteta Duram u Velikoj Britaniji, na situaciju u kojoj te barijere pregrađuju velika prostranstva na pravcu istok-zapad, sprečavajući time kretanje u pravcu polova ili prateći konture planina sprečavajući pokrete usmerene uzbrdo, ka predelima sa hladnijom klimom.
Studija koju je prošle godine objavio Titli u saradnji sa kolegama, završava se procenom da će do 2070. godine klimatske promene uzrokovati da će nekih 35 odsto svih sisara na planeti živeti u klimatskim nišama u kojim ih danas uopšte nema.
Tako će, bez mogućnosti da prelaze granice, biti suočeni sa nestankom.
Titli ističe tri ključne granice sa najvećim brojem ugroženih životinjskih vrsta: ona između Kine i Rusije, Sjedinjenih država i Meksika i Indije i Mjanmara.
Sve tri pomenute granice su trenutno zabarikadirane.
Nije trebalo da bude tako.
„Kada je Gvozdena zavesa pala početkom 90-ih godina prošlog veka, izgledalo je kao da ćemo živeti u svetu bez granica“, kaže Džon Linel iz Norveškog instituta za istraživanje prirode, glavni autor globalne studije koja se bavi uticajem novih barijera na životinjski svet.
„Prekogranična saradnja u konzervaciji životinjskog sveta se proširila“.
Od tada, međutim, a naročito poslednjih godina, narastajuća plima ponekada i ksenofobičnog nacionalizma navela je mnoge narode da podignu zidove duž svojih granica i da utvrde i militarizuju slabašne pogranične ograde – najčešće kršeći međunarodne ekološke zakone, kao što je Konvencija o migratornim vrstama koja propisuje zaštitu migracionih ruta.
Elizabeta Valet sa Univerziteta u Kvebeku u Kanadi, izračunala je da trenutno postoje 74 granična zida širom planete, što je broj koji je šest puta veći od onog koji je važio krajem Hladnog rata.
Oni se prostiru u dužini od oko 32.000 kilometara.
Neke barijere ubijaju direktno, uz pomoć struje, bodljikave žice ili zaplitanjem životinja koje pokušavaju da pređu te granice.
Druge blokiraju migracione rute i sprečavaju pristup vitalnim resursima kao što su izvorišta vode i sezonski pašnjaci ili odvraćaju životinje izgradnjom puteva, patrolama ili jakim svetlima.
„Epidemija postavljanja ograda se nastavlja“, kaže Linel.
„A ograde novijih generacija su i čvršće od starih“.
Indija je podigla ogradu na tri četvrtine dužine svoje 4000 kilometara dugačke granice sa Bangladešom i tako zaustavila kretanje divljih azijskih slonova čije se prirodno stanište prostire od severoistoka Indije do Bangladeša, Butana, Mjanmara i Nepala.
Izraelski „zid razdvajanja“ koji je visok 8 metara i koji se prostire na 700 kilometara dužine oko palestinske Zapadne obale, takođe sprečava sezonske migracije gazela, lisica, vukova i drugih životinja koje žive između brda na Zapadnoj obali i ravničarskih predela koji ih okružuju.
„Povećana fragmentacija njihovih staništa lišava gazele mogućnosti da slobodno idu u potragu za hranom koja je samo sezonski dostupna“, navodi studija koju je izradio Joram Jom-Tov sa univerziteta u Tel Avivu.
Rezultat toga je drastičan pad u broju gazela – sada ih u divljini ima još samo oko 2000.
U Evropi, poljski zid koji ide kroz drevnu Bjalovješku šumu najviše privlači pažnju ekologa.
Pismo koje su uputili naučnici upozorava da je ova šuma „poslednja preostala nizijska šuma u Evropi koju ljudi minimalno ugrožavaju još od poslednjeg ledenog doba“.
Zid prelazi preko ekološkog koridora koji je od „ogromnog značaja za celu Evropu“, kažu oni, i koji je do sada bio „glavna disperzivna ruta za velike sisare“.
Istraživači Instituta za istraživanje sisara, koji se nalazi u selu smeštenom u srcu Bjalovješke šume, kažu da u ugrožene životinjske vrste spada i jedinstveno krdo od oko 800 jedinki evropskog bizona, najvećeg sisara na kontinentu, baš kao i mrkih medveda koji pokušavaju da se kreću prema zapadu, iz Belorusije ka Poljskoj.
Smatra se da je ranije otvorena šumska granica predstavljala rutu kojom se kretao mrki medved, ali je on u poslednje tri godine viđen i u poljskom delu šume – po prvi put u poslednjih 80 godina.
Postojanje zida sada znači, kako kaže Kovalčik, da mogućnost rekolonizacije u poljskom delu šume više ne postoji.
Kada je ovaj projekat započet, poljska vlada je kritičarima obećavala izgradnju 24 kapije, ali Kovalčik danas kaže da su „granice zatvorene i to trajno“.
Kapije su bile samo „sredstvo za umirenje i samo su davale utisak da vlada želi da održi povezanost“.
U svakom slučaju, poručuje njegov kolega iz Instituta Krištof Šmit, „životinje svakako neće stajati u redu ispred zida čekajući da se kapije otvore“.
Pogledajte i video: Ljubavni život mede Aleksandra na Tari
Poljski zid je jedan od mnogih koji su izgrađeni u Evropi od početka talasa izbeglica koji su dolazili sa Bliskog istoka i Afrike od 2015. godine.
Grčka i Bugarska su zabarikadirale svoje granice sa Turskom.
Mađarska je podigla ograde na više od 320 km dužine na granicama sa Hrvatskom i Srbijom.
Slovenija je isto uradila na granici sa Hrvatskom, Austrija sa Slovenijom, a Severna Makedonija je postavila metalne barijere u dužini od 37 km na granici sa Grčkom.
Ovaj trend je nastavljen nakon ruske invazije na Ukrajinu.
U avgustu prošle godine, Litvanija je završila izgradnju ograde u dužini od 480 km na granici sa Belorusijom i Rusijom i tako dopunila sličnu ogradu koja se nalazi na ruskoj strani.
U oktobru prošle godine, sve veće političke partije u Finskoj, složile su se da podignu ogradu duž 1.300 km dugačke granice sa Rusijom, ne bi li zaustavili talas izbeglica koji su pokušavali da izbegnu regrutaciju.
„Ishod svega toga je da Evropa sada ekološki sama sebe odseca od svog istočnog dela“, kaže Linel.
U isto vreme, Sjedinjene Države traže način da zaustave migrante iz Latinske Amerike dižući na 3.200 km dugačkoj granici između Amerike i Meksika, niz ograda i zidova.
Čineći to, oni zatvaraju i protok životinjskog sveta.
Smatra se da su te prepreke prepolovile populaciju od 120 različitih vrsta neletećih sisara, od kojih su mnogi putovali od meksičke Sijera Madre, pa do Stenovitih planina, kaže Ron Pulam sa Univerziteta u Džordžiji i iz Mreže granične restauracije, neprofitne organizacije iz Arizone koja pokušava da zaštiti i ljude i životinje u toj oblasti.
Ograde dovode u rizik i akciju povratka jaguara na jugozapad Sjedinjenih država, kaže Pulam.
Ova velika mačka je bila praktično istrebljena severno od granice, sve dok nedavno grupa jaguara nije rekolonizovana iz Meksika.
On, međutim, upozorava da će prisustvo ovih životinja u Americi „ponovo izostati u slučaju da prepreke koje se tu trenutno tu nalaze, u budućnosti i ostanu na istom mestu“.
U međuvremenu, ocelota sada ima manje od stotinu jedinki u Sjedinjenim državama.
Mnogi žive u Teksasu i u mnogome zavise od šiblja kojeg ima u donjim delovima doline Rio Grande, koja se pruža i preko granice.
„Neprekinuti granični zid će, moguće je, razdvojiti 34 odsto neletećih prirodnih terestrijalnih i slatkovodnih životinjskih vrsta od preko 50 odsto njihovog prirodnog staništa koje se nalazi južno od granice“, predviđa međunarodna studija čiju su izradu predvodili Robert Piters i Dženifer Miler, kao i njihove kolege iz neprofitne organizacije Branioci životinjskog sveta.
Prostrane stepe u Centralnoj Aziji su dugo vremena bile mesto na kojim su se odigravale neke od najvećih migracija biljojeda na planeti.
Ali sa sve većim rastom pretnji po sigurnost koje dolaze iz Avganistana i bujanjem krijumčarskih akcija, vlade su i ovde podigle na hiljade kilometara barijera.
Blokirane su čitave oblasti i tako sprečene migracije sajga antilopa, divljih kamila, gazela, divljih magaraca, medveda, polarnih leoparda, tigrova, geparda, jelena i Prževalskih konja.
Načinjeni su neki pokušaji da se same ograde načine propustljivim za životinjski svet.
Ali uspeh takvih akcija je, u najmanju ruku, prepun rupa.
Granična ograda u dužini od 240 km, koja razdvaja Kazakhstan i Uzbekistan između Arala i Kaspijskog mora, podignuta je 2011. godine, ne bi li zaustavila krijumčare.
Ali ona je sprečila i uspon više od million sajga antilopa, ostatka nekada mnogo veće populacije, i njihove migracije između letnjih pašnjaka u Kazahstanu i zimskog prebivališta na jugu Uzbekistana.
Životinje su bile na ivici istrebljenja sve dok nije došlo do intervencije konzervatora koji su ubedili kazahstanske zvaničnike da pomere donje niti bodljikave žice na 125 mesta duž ograde, ne bi li životinjama omogućili prolaz.
Ova akcija je dovršena 2016. godine i proglašena je za trijumf konzervatora.
Ali do današnjeg dana, iako se broj sajga antilopa stabilizovao nakon jenjavanja bakterijske epidemije i uspostavljanja brojnijih patrola koje su se borile protiv lovokradica, životinje su retko primećene kako koriste prolaze, tvrdi Elenor Milner-Galend sa Univerziteta u Oksfordu i članica Saveza konzervatora sajga antilopa.
Ponekada, granične ograde se postavljaju da bi zadržale životinje, a ne ljude.
Kina je izgradila 4.670 kilometara dugačku ogradu na granici sa Mongolijom, kroz pustinju Gobi, delom da zaustavi mongolske vukove koji su napadali kinesku stoku.
Time je Kina blokirala i sezonske migracije divljih magaraca.
Bocvana je podigla 480 kilometara električne ograde na svojoj granici sa Zimbabveom ne bi li zadržali stoku zaraženu šapom i slinavkom.
Ali ova ograda je imala značajan uticaj i na prelaske granice nekih od najčuvenijih pripadnika životinjskog sveta ove regije, kao što su žirafe, slonovi i zebre.
Bez obzira na sve, granične barijere ne moraju da budu permanentne.
Slovenija je tokom 2015. godine postavila ogradu sa bodljikavom žicom u dužini od 190 km, kroz Dinarski venac, na granici sa Hrvatskom, ne bi li blokirali staze kojim su se kretale izbeglice.
Ali ova ograda je podelila i planinsku populaciju evroazijskih vukova, mrkih medveda i risova.
Pre postavljanja ograde, više od polovine vučjih čopora se kretalo u oblastima koje su sada bile podeljene ogradom.
Ograda je, po svemu sudeći, „bila poslednji udarac populaciji vukova ka njihovom konačnom istrebljenju“, upozorio je Linel u trenutku kada je ograda bila podignuta.
Slovenija je, međutim, prošlog leta objavila da ograda nije zaustavila talas izbeglica i da je poslala svoje jedinice da je ukloni.
Makar u ovom slučaju, životinjski svet je odgodio svoju presudu.
