Neće biti nikakvo iznenađenje ako ovog mjeseca međunarodni mediji i analitičari prećute godišnjicu Dejtonskog mirovnog sporazuma, koji je prije tridesetak godina okončao krvoproliće u Bosni i Hercegovini i ponovo uspostavio tu državu. Poput kasnije NATO intervencije na Kosovu, Dejton danas djeluje kao davna istorija, sjećanje na zlatne dane američke dominacije. Zapadni Balkan, nekadašnji korisnik spoljne podrške, sada se sve više posmatra kao potencijalni izvor stabilnosti. Dok šest zemalja regiona čeka u redu pred vratima Evropske unije, one sve češće govore o svom doprinosu evropskoj bezbjednosti i odbrani.
Usljed ruske invazije na Ukrajinu 2022. kolektivna odbrana je postala prioritet Evrope. Ali više od tri godine nakon početka rata, glavno pitanje je kako lokalni akteri mogu doprinijeti zajedničkim naporima da se Rusija obuzda na istočnom krilu NATO-a i EU, ojača otpornost na hibridne prijetnje i preuzmu odgovornost za mirovne misije bliže svom domu.
U nekoliko zemalja, primarna uloga vojske, obavještajnih službi, policije i organa reda jeste očuvanje moći vladajućih struktura i zaštita klijentelističkih mreža, a ne služenje javnom interesu. Transnacionalni organizovani kriminal odavno je razvio simbiotske odnose sa „čuvarima države“ – bilo da je riječ o članicama NATO-a i kandidatima za EU, poput Albanije i Crne Gore, ili o evroskeptičnoj Srbiji.
Poput susjedne Crne Gore, Albanija doprinosi NATO borbenim grupama u Letoniji i Bugarskoj, raspoređujući oko 500 vojnika u NATO – i EU – misijama u svakom trenutku. U toku su napori da se privuku strane investicije u domaću odbrambenu industriju, modernizuje vojska, poveća saradnja s drugim saveznicima – uprkos povremenim tenzijama – i razviju tehnologije vještačke inteligencije. Tirana takođe planira da proširi logističke kapacitete dvostruke namjene i izgradi nove objekte za skladištenje i obuku, kako bi bolje podržala NATO misije. U Sjevernoj Makedoniji, poligon Krivolak – jedno od glavnih mjesta za vježbe u okviru alijanse – ovog ljeta bio je domaćin velike vojne vježbe.
Čak i Srbija, najbliži saveznik Moskve, koristi evropsko buđenje kada je u pitanju odbrane. Prošlog maja, ruska spoljnopolitička obavještajna služba optužila je Beograd da je, preko posrednika, isporučivao municiju Kijevu. Iako Beograd negira da su takvi poslovi postojali, on ipak implicitno preuzima zasluge za pomoć Ukrajini.
Zapadni Balkan je dom za oko 200 kompanija iz sektora odbrane, koje su uglavnom smještene u Srbiji i Bosni. One imaju kapacitete za proizvodnju municije kompatibilne i sa NATO standardima i sa specifikacijama bivšeg Varšavskog pakta – možda čak efikasnije nego pojedine kompanije unutar Evropske unije. Na primjer, zajedničko preduzeće između bugarske kompanije VMZ i njemačkog Rajnmetala, vrijedno milijardu eura (1,2 milijarde dolara), ima godišnji cilj proizvodnje municije koji čini samo petinu od procijenjenog proizvodnog kapaciteta Bosne. To bi moglo značajno podržati snabdijevanje Ukrajine iz EU. Međutim, industrijski potencijal često je sputan političkom paralizom i fragmentisanom upravom.
Gledano šire od same municije, Zapadni Balkan bi trebalo da može da koristi zajedničke evropske mehanizme, programe i finansijske instrumente radi jačanja odbrambene industrije. Na tom spisku nalaze se Evropski fond za odbranu, dugoročni krediti u okviru instrumenta “Bezbjednosna akcija za Evropu”, kao i Evropski program odbrambene industrije (EDIP). Uredba o EDIP-u, koja još nije konačno usvojena, predviđa oko 1,5 milijardi eura (1,7 milijardi dolara) bespovratnih sredstava za period od 2025. do 2027. godine. Veze sa Evropskom agencijom za odbranu (EDA), koja se bavi istraživanjima, razvojem kapaciteta i industrijskom saradnjom, takođe bi mogle biti dodatno ojačane.
Srbija je 2014. postala prva zemlja van Evropske unije koja je uspostavila formalne radne odnose sa tom agencijom. Albanija i Sjeverna Makedonija potpisale su sporazume o partnerstvu u oblasti bezbjednosti i odbrane s EU, koji izričito predviđaju saradnju sa Evropskom agencijom za odbranu (EDA). U idealnom slučaju, svih šest zemalja Zapadnog Balkana trebalo bi da postanu članice EDA, možda bez prava glasa sve dok ne uđu u Evropsku uniju. Među državama članicama EU – uključujući Francusku, Italiju i druge – raste interesovanje za produbljivanje bezbjednosne saradnje sa zemljama Zapadnog Balkana, naročito u oblasti infrastrukture dvostruke namjene i odbrambene industrije.
Naravno, postoje i prepreke.
Jedna od njih je podjela regiona između članica NATO-a, potencijalnih članica poput Kosova i Bosne i Hercegovine, i neutralne Srbije. Sve dok Srbija vodi spoljnopolitičku i bezbjednosnu politiku “na više strana” i nastavlja da uvozi vojnu opremu iz Rusije i Kine, saradnja će nailaziti na teškoće. Prelazak na zapadne platforme – poput francuskih lovaca “rafal” – zahtijevaće vrijeme. Nedostatak povjerenja između Srbije i njenih susjeda ometaće saradnju u oblasti odbrambene industrije, kao i zajedničku borbu protiv hibridnih prijetnji. Za ovo posljednje su potrebne mnogo čvršće veze između obavještajnih službi, policije i drugih državnih institucija preko granica.
Još ozbiljniju prepreku predstavlja stanje u bezbjednosnom sektoru širom regiona. U nekoliko zemalja, primarna uloga vojske, obavještajnih službi, policije i organa reda jeste očuvanje moći vladajućih struktura i zaštita klijentelističkih mreža, a ne služenje javnom interesu. Transnacionalni organizovani kriminal odavno je razvio simbiotske odnose sa “čuvarima države” – bilo da je riječ o članicama NATO-a i kandidatima za EU, poput Albanije i Crne Gore, ili o evroskeptičnoj Srbiji. Uprkos određenim pozitivnim pomacima, ti hronični problemi i dalje otežavaju efikasnu integraciju u mehanizme EU i NATO-a.
Posljednje pitanje koje vrijedi pomenuti jeste ekonomija. Teško je privući strateške međunarodne investicije u male ekonomije, osim ako one ne nastupaju zajednički. Zapadni Balkan još nije uspio da stvori uspješnu priču u kojoj bi neki veliki evropski, turski ili američki proizvođač otvorio pogon u regionu. Taj nedostatak mogao bi se djelimično nadoknaditi domaćom potražnjom, povezanom s modernizacijom vojske.
Ipak, izdvajanja za odbranu i dalje se kreću ispod 2 odsto BDP-a, što je znatno ispod ciljnog praga od 3,5 odsto usvojenog na samitu NATO-a u Hagu prošlog juna. Geografski položaj Zapadnog Balkana, daleko od ruskih granica, kao i odsustvo istorijskog sjećanja na direktnu kontrolu Moskve, utiču na percepciju bezbjednosti i planiranje odbrane. Kao rezultat toga, poslovni argument za investiranje u region može djelovati prilično slab.
Zapadni Balkan jeste na putu da postane neto doprinosilac evropskoj bezbjednosti, ali potrebno je još mnogo uraditi da bi se do tog cilja stiglo. Vlade zemalja Zapadnog Balkana trebalo bi da udruže snage u razvoju zajedničkih projekata, privlačenju stranih investicija u sektor odbrambene industrije i korišćenju povećanih izdvajanja za bezbjednost u okviru Evropske unije. Tri članice NATO-a – Albanija, Sjeverna Makedonija i Crna Gora – trebalo bi da preuzmu vođstvo u tom procesu. One bi trebalo da ulažu u partnerstva sa članicama EU radi modernizacije svojih vojski i sektora bezbjednosti, te da se postepeno integrišu u nove odbrambene inicijative Unije.
