Četiri vještaka medicinske struke uzela su gotovo trećinu novca koju je isplatio Tužilački savjet (TS) u 2023. za vještačenja u krivičnim postupcima u crnogorskim tužilaštvima.
TS je, u tom periodu, isplatio nešto više od 543.000 eura, od čega su četiri vještaka Nemanja Radojević , Miodrag Šoć , Krsto Nikolić i Ivana Čurović , uzeli oko 170.000 eura. Najviše novca uzeo je Radojević, više od 50.000 eura.
Tužilaštva nijesu bila toliko izdašna prema vještaku medicinske struke Željku Goluboviću . On je, međutim, dobro naplatio svoje usluge od crnogorskih sudova u krivičnim postupcima. Od svih vještaka za vještačenje pred sudovima, uzeo je najviše, oko 40.000 eura u 2023. i prvoj polovini 2024.
Odmah za njim je i Radojević, sa oko 30.000 eura.
Vještaci dolaze do novca i na osnovu sudskih izvršenja. I po ovom osnovu Radojević je najviše dobio. Gotovo sav novac naplaćen preko javnih izvršitelja namijenjen vještacima, otišao je njemu. Od ukupno 78.000 eura izvršenja, u prvoj polovini 2024. godine, Radojević je dobio 75.000, uključujući troškove advokata i izvršitelja. Radojević je podnosio tužbe zbog neisplaćenih naknada i time dobio višestruko uvećane iznose od države, koja je kasnila sa isplatama vještaku.
Dakle, za godinu i po, ako se sabere ono što su isplatila tužilaštva i sudovi za vještačenja, Radojević je dobio oko 150.000 eura.
U najvećoj mjeri do ovih podataka Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) i Centar za građanske slobode (CEGAS) došli su slobodnim pristupom informacijama od Tužilačkog i Sudskog savjeta.
Na posljednjem ažuriranom spisku vještaka koji objavljuje Ministarstvo pravde (MP) nalazi se 111 vještaka medicine i sudske medicine, a većina njih nikada nije angažovana u ovim sudskim postupcima.
Direktorica Centra za građanske slobode (CEGAS) Marija Popović Kalezić za CIN-CG ističe da je nevjerovatno da se stalno biraju isti vještaci.
“Vi, dakle, stalno birate istog čovjeka, a onda vas on utuži zbog neblagovremene isplate, pa i po tom osnovu dobije ogroman novac”, kaže Popović Kalezić.
I po tome što stalno angažuje iste ljude i što dozvoljava da vještaci dolaze do desetina hiljada eura na osnovu utuženja, država i pravosuđe pokazuju nemar, za koji nijesu odgovorni vještaci, a ni zakoni, ocjenjuje Popović Kalezić.
Direktorica CEGAS-a naglašava da su problemi višestruki: neadekvatan način izbora sudskih vještaka, postupak reizbora, edukacije i odgovornosti, nepostojanje nekog vida selekcije, nepribjegavanje pokretanja postupka razrješenja vještaka od strane sudija i tužilaca, onda kada to zakon nalaže. Problem je i stalni izbor jednih te istih.
U izvještaju TS za 2023. piše da su u toj godini urađeno 5.822 vještačenja u svim tužilaštvima, najviše iz oblasti medicine i sudske medicine, 2.651. Ovo je prva godina u kojoj TS objavljuje ovu vrstu podataka u izvještaju, dok ih SS još ne objavljuje.
Ni iz Tužilačkog, ni iz Sudskog savjeta CIN-CG nije dobio informacije koliko je tužbi podneseno zbog kašnjenja u isplati naknade vještacima, zašto se ove naknade ne isplaćuju u roku i kako objašnjavaju da su godinama nekoliko vještaka medicinske struke najplaćeniji i najangažovaniji, s obzirom na to da ima veliki broj vještaka medicinske struke u Crnoj Gori.
Iz SS kažu da su to pitanja za Ministarstvo pravde (MP), dok iz MP navode da su to pitanja za Sudski i Tužilački savjet. Iz TS tvrde da se plaćanje vještacima vrši kada tužilaštvo dostavi rješenje, najčešće u roku od osam dana. A da li tužilaštva imaju novca za te svrhe, zavisi od mjesečnih otpuštanja budžetskih sredstava Ministarstva finansija, kažu iz TS.
Utuženje se može izbjeći isključivo redovnom isplatom, ističe Popović Kalezić.
“Neshvatljivo je da onaj koji bi trebalo da uplati troškove za vještačenja to ne radi na vrijeme. Ovo je čisto tehničko pitanje, gdje pravosudni organ mogu tražiti i intervenciju Ministarstva finansija, kako bi se potraživanja vještaka blagovremeno isplatila, da država, tj. građani, ne bi davali dodatni novac”, ističe direktorka CEGAS-a.
Veoma je sporno i to što Klinički centar Crne Gore (KCCG) ne vodi evidenciju, ni kontrolu koliko sati vještaci utroše na sudska vještačenja koja se obavljaju unutar te zdravstvene ustanove. Nema podataka u kojoj mjeri vještaci koriste državne resurse za obavljanje svojih privatnih poslova koje debelo naplaćuju, pa sav novac ide njima, iako možda koriste kapacitete KCCG, ili neke druge državne ustanove.
Iz KCCG, i nakon više insistiranja, nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG zašto ne vode evidenciju o radu sudskih vještaka koji vrše medicinska vještačenja u prostorijama Kliničkog centra.
Tako su ostala bez odgovora naša pitanja koliko sati pojedini ljekari zaposleni u KCCG provedu u vještačenju, da li im se to oduzima od plate, da li je sporno što radno vrijeme i kapacitete KCCG koriste za privatne poslove…
CIN-CG je pitanja prvo proslijedio direktoru KCCG Aleksandru Radoviću , a on je saopštio da je za odgovore nadležna direktorka Centra za sudsku medicinu KCCG Ivana Čurović. Upravo Čurović je jedna od četvoro vještaka koji su u 2023. godini uzeli najviše novca za svoje usluge od tužilaštava…
Iz MP za CIN-CG navode da je pitanje transparentnosti i odgovornosti u radu svih institucija od izuzetnog značaja za povjerenje u njihov rad.
“Ukoliko bi u bilo kojoj instituciji postojala zloupotreba državnih resursa u privatne svrhe, svakako ne možemo govoriti o dobroj praksi”, kažu iz MP.
Dodaju da je važno da svako korišćenje državnih resursa bude u skladu sa zakonskom procedurom, kako bi se spriječile eventualne zloupotrebe.
“Neophodno je unaprijediti saradnju između svih nadležnih institucija kako bi se osigurala efikasna kontrola i poštovanje zakonskih procedura”, navode iz Ministarstva.
Ne postoje mehanizmi zaštite državnih resursa, kada se sudska vještačenja obavljaju unutar državnih prostorija, kaže se u analizi CEGAS-a “Studija o sudskom vještačenju u Crnoj Gori”, iz oktobra 2024.
Popović Kalezić za CIN-CG naglašava da sve institucije u kojima se obavlja vještačenje moraju voditi evidenciju o broju urađenih vještačenja, upotrebi određenih potrošnih materijala za vještačenje, kao i predmeta prilikom vještačenja, uz jasnu satnicu o trajanju datog vještačenja i imena lica koje je to vještačenje obavilo.
“Institucija će pokazati određenu količinu odgovornosti sa pažnjom dobrog domaćina, onda kada bude znala ko, kako, koliko, radi čega i na koji način koristi njene resurse, pa tako i KCCG”, naglašava direktorica CEGAS-a.
Dodaje da bi bilo od izuzetne važnosti i da oni koji koriste državne resurse za svoje privatne poslove, institucijama plate za korišćenje tih resursa.
Više od 65 odsto vještaka nikad nije angažovano tokom 2023. godine, piše u analizi CEGAS-a.
U Zakonu o sudskim vještacima piše da “za vještačenje u pojedinom predmetu sud, državno tužilaštvo, odnosno drugi organ koji vodi postupak, po pravilu, određuje vještaka, koji ima prebivalište na području tog suda, državnog tužilaštva, odnosno drugog organa koji vodi postupak, vodeći računa da vještaci iz iste oblasti budu ravnomjerno angažovani”.
Iz MP ističu da se srazmjerna zastupljenost vještaka nije obaveza, budući da je angažovanje uslovljeno brojem vještaka na određenom području, njihovim stručnim kvalifikacijama, složenosti predmeta i drugim okolnostima.
Popović Kalezić za CIN-CG ističe da razumije nedostatak izbora vještaka kada su određene struke u pitanju, “a tu mislim isključivo na one sa jednim ili dva sudska vještaka na raspolaganju (oblast autorskih prava, antikviteta, digitalnih dokaza, forenzika video-materijala i fotografija, kompjuterska forenzika, forenzika mobilnih telefona, arhivistička struka, oblast forenzičke genetike…), ali tamo gdje izbor postoji, birati isključivo jednog ili dva stručnjaka, krajnje je sporno i navodi na mogućnost pristrasnosti, subjektivnosti i diskriminacije”.
Ona podsjeća da se često čuje od tužilaca i sudija da biraju stalno iste vještake zbog povjerenja i ranije profesionalno obavljenih zadataka. Ističe, međutim, da je bez obzira na povjerenje, sporno što tužioci i sudije ne ostavljaju mogućnost drugim vještacima da budu izabrani. Ona problematizuje i praksu što pravosudni organi ne pribjegavaju pokretanju postupka za razrješenja vještaka, kada se za to pokaže potreba.
U studiji CEGAS se zaključuje da još nema adekvatne kontrole rada vještaka, ne postoji mehanizam ravnopravne dodjele posla, većina vještaka funkcioniše van udruženja, te je time bez ikakve kontrole. Ističe se i da vještaci nemaju pristup obukama i usavršavanju, da iz pojedinih oblasti nema dovoljnog broja sudskih vještaka, dok ih u određenim oblastima ima i previše.
U izvještaju Sudskog savjeta za 2023. navodi se da je čest uzrok odlaganja sudskih ročišta kašnjenje vještaka u izradi nalaza. Ističe se i da sudije u nedovoljnoj mjeri pribjegavaju kažnjavanju vještaka, kao i drugim zakonom propisanim načinima, kako bi se nalaz i mišljenje dostavljali sudovima u predviđenim rokovima.
Prema više međunarodnih i domaćih analiza, problem je i što tužioci i sudije ne ispituju kvalitet rada vještaka.
Izmjenama Zakona o državnom tužilaštvu, iz juna prošle godine, predviđeno je da se protiv tužioca može pokrenuti disciplinski postupak, ukoliko ne podnese predlog za razrješenje vještaka, ako postoje zakonski razlozi za to. Za sudije još ne važe ova pravila.
Na posljednjem ažuriranom spisku sudskih vještaka iz decembra prošle godine nalazi se njih 704, s tim da piše da dvoje ne radi do okončanja krivičnog postupka, Saša Zejak i Omer Markišić . Njima dvojici se sudi u postupku protiv bivšeg predsjednika Privrednog suda Blaža Jovanića , koji je optužen da je organizovao kriminalnu grupu, među kojima su i ova dva vještaka, koja se tereti da je u stečajnim postupcima oštetila osam firmi za više stotina hiljada eura.
Poseban krivični postupak se prema saznanjima CIN-CG vodi i protiv vještakinje građevinske struke Ranke Brajković , ali na sajtu MP nema te informacije, pa je ona očigledno nastavila nesmetano da radi. Prema sudskoj dokumentaciji u koju je CIN-CG imao uvid, njoj se sudi zbog davanja lažnog iskaza. Prvostepenom presudom je oslobođena da je u oktobru 2021. pred kolašinskim Osnovnim sudom dala lažan iskaz u jednom parničnom postupku da dio katastarske parcele predstavlja izgrađeno građevinsko zemljište, odnosno da je privedeno namjeni, te da sporno zemljište ne može da bude predmet povraćaja ranijim vlasnicima. Čeka se Viši sud u Bijelom Polju da donese presudu po žalbi kolašinskog tužilaštva.
CIN-CG je ranije pisao da je Ministarstvo pravde u posljednjih šest godina razriješilo samo jednog sudskog vještaka.
Iz resora kojim rukovodi Bojan Božović za CIN-CG kažu da nakon razješenja sudskog vještaka Gorana Dedića nije bilo novih postupaka za razješenje sudskih vještaka, jer Komisiji za sudske vještake u 2022, 2023. i 2024. godini nije podnijet nijedan predlog za razrješenje.
I u “Komparativnoj analizi uloge vještaka u sudskim sistemima zapadnog Balkana”, iz 2019. godine, kao jedan od ključnih nedostataka navodi se nejednaka raspodjela dodjele posla vještacima.
Nedostatak kvalifikovanih sudskih vještaka vodi tome da su malobrojni iskusni vještaci stalno angažovani od strane sudova i da su preopterećeni poslom, a u svim razmatranim jurisdikcijama postoji nejednaka raspodjela posla među vještacima, piše u analizi.
“Što je pouzdaniji vještak i što više posla ima, to je veći rizik od kašnjenja u dostavljanju nalaza i mišljenja. To može postati ozbiljan problem jer sudovi imaju tendenciju da budu preblagi prema onim sudskim vještacima na koje se najviše oslanjaju, te oklijevaju izreći sankcije za kašnjenja. Takođe, nedostatak adekvatne raspodjele predmeta među vještacima može izazvati zabrinutost u pogledu transparentnosti, budući da to ostavlja prostor za favorizivanje i korupciju”, upozorava se u analizi.
Oni, između ostalog, preporučuju uvođenje obaveze objavljivanja javnog poziva za imenovanje na zahtjev sudova i tužilaštava, radi usklađivanja stvarnih potreba za vještacima u određenoj oblasti sa raspoloživošću vještaka u toj oblasti.
Preporučuju da sudija/tužilac naloži plaćanje sudskom vještaku ubrzo po podnošenju nalaza i mišljenja, te da bi bilo korisno izbjegavati plaćanje vještacima, tek, po završetku postupka:
“Sudovi nemaju razloga da gomilaju dugove prema sudskim vještacima, naročito u parničnom postupku, jer sredstva već treba da budu raspoloživa na depozitnim računima suda nakon uplate predujma. Stoga bi sudski vještak vrlo brzo po dostavljanju nalaza i mišljenja mogao biti plaćen. Time bi se spriječilo gomilanje dugova, te bi se povećala ukupna efikasnost rada sudskih vještaka”.
Prema smjernicama Evropske komisije za efikasnost pravosuđa (CEPEJ), stalni izbor istog vještaka za istu vrstu vještačenja, od strane istog suda, može negativno uticati na činjeničnu i ličnu nezavisnost tog vještaka:
“Sudovi treba, takođe, da budu na oprezu u pogledu situacija monopola nad vještačenjem. Rotacija vještaka može se smatrati prikladnim načinom izbjegavanja recipročne zavisnosti i unapređenja nezavisnosti vještaka u odnosu prema sudu”.
U crnogorskoj Strategiji pravosuđa od 2024. do 2027. se primjećuje da je u praksi primjetan izostanak primjene mehanizama odgovornosti sudskih vještaka u slučaju nestručnog ili neefikasnog postupanja.
“Unapređenje stručnosti sudskih vještaka je oblast koja i dalje nije sistemski adresirana i zahtjeva dalju intervenciju, uzimajući u obzir heterogenost oblasti koje pokrivaju sudski vještaci. Kao gorući problem u ovoj oblasti izdvaja se neujednačenost ekspertize koja rezultira učestalim angažovanjem istih vještaka”, ističe se u Strategiji.
Dodaje se da u praksi veliki izazov predstavlja nemotivisanost sudskih vještaka da prihvataju predmete, naročito u udaljenim sudovima koji zahtijevaju putovanja na ročišta, ali i preveliko opterećenje brojem predmeta i neefikasnost rada pojedinih vještaka, što negativno utiče na efikasnost sudskih postupaka.
“Razvoj sistema obuka sudskih vještaka zahtijeva intenzivan rad u predstojećem periodu, pri čemu prioritet predstavlja izrada plana daljeg razvoja ovog sistema kojim se moraju identifikovati primarne oblasti vještačenja u kojima je neophodno prioritetno razvijati programe obuke, kao i definisati mehanizme, rokove i nadležnosti”, piše u tom dokumentu.
Postojeći Zakon o sudskim vještacima ima brojne manjkavosti i dobro je što će se uskoro mijenjati, ocjenjuje Popović Kalezić, koja je i članica Radne grupe za izmjenu Zakona o sudskim vještacima.
Iz MP navode da će se raditi na jačanju sistema disciplinske odgovornosti pravosudnih profesija, među kojima su i vještaci, te da će doći do izmjena Zakona.
“U cilju sistemskog unapređenja zakonskih rješenja u ovoj oblasti. Planirano je da rad na izradi zakona bude završen do kraja 2025”, navode iz resora kojim rukovodi Božović.
Imajući u vidu da mišljenja vještaka najčešće imaju odlučujući uticaj na ishod postupaka pred sudom, nadležni bi trebalo mnogo više pažnje da posvete unapređenju zakonskog okvira i prakse ove važne profesije.
