Prije više od pet godina u Kliničkom centru Crne Gore (KCCG) preminuo je pritvorenik Istražnog zatvora u Spužu X (ime skriveno zbog zaštite identiteta), gdje je prebačen u jako lošem stanju i operisan. Preminuo je nekoliko dana nakon tri operacije. Tada je tužilaštvo pokrenulo istragu, a urađena je i obdukcija, ali krivični postupak nije pokrenut. Ipak, ni danas nije jasno šta se sve desilo u ovom slučaju.
Tokom prethodnih godina bilo je više slučajeva smrti zatvorenika, zbog kojih je Više državno tužilaštvo (VDT) Podgorica pokretalo postupke istrage, uključujući naprasnu smrt mladića od 21 godinu, ali i slučaj bosanskog državljanina koji je navodno preminuo usljed napada epilepsije. Iz VDT-a Podgorica su za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) potvrdili da je nakon obdukcija u ovim slučajevima odlučeno da nije bilo osnova za krivično gonjenje po službenoj dužnosti. Iz ovog tužilaštva su odbili da dostave podatke o obdukcijama.
U Upravi za izvršenje krivičnih sankcija (UIKS) je u proteklih pet godina evidentirano 29 smrtnih slučajeva, od kojih je kod osam osoba smrt nastupila unutar UIKS-a, dok je njih 21 preminulo u KCCG-u, kazali su za CIN-CG iz UIKS-a. Od navedenih slučajeva makar dva su bila samoubistva.
Internacionalna nevladina organizacija Panel Reform International (PRI) apeluje da je smrt zatvorenika na svjetskom nivou problem koji ostaje neistražen i o kome se ne izvještava u dovoljnoj mjeri. Nedostatak podataka i transparentnosti o smrti u zatvoru je jedan od vodećih problema, a mnoge zemlje ne objavljuju zvanične informacije o ovim slučajevima, apeluju iz PRI-ja.
I Visoki komesar Ujedinjenih nacija (UN) upozorio je da su podaci o nasilju i smrti u zatvoru ključ transparentnih i efikasnih istraga.
Dokumentacija u vezi sa slučajem pritvorenika X u koju je CIN-CG imao uvid pokazuje da postoji bojazan da je smrtni ishod mogao biti uzrokovan i zbog neodgovarajućeg pristupa zatvorskog zdravstvenog sistema. U dokumentu koji je branilac po službenoj dužnosti predao na više adresa, od VDT-a do Vrhovnog suda, stoji da je ovaj zatvorenik “satima nakon pojave nesnosnog cijepajućeg bola… boravio u Istražnom zatvoru bez mogućnosti adekvatnog liječenja u neuslovnoj ambulanti istražnog zatvora u Spužu”, te da je prvi “put pregledan tek nakon više sati u Urgentnom centru u Podgorici”.
Navodi se da se X javio zbog bolova komandiru, koji ga je odmah uputio na zdravstveno odjeljenje. Medicinska sestra je uvidjevši ozbiljnost hitno pozvala doktorku kako bi “pregledala pacijenta i odmah uputila pritvorenika u Urgentni centar, kao javnu zdravstvenu ustanovu u kojoj postoje uslovi za liječenje tako teško bolesnog pacijenta”, piše u dokumentaciji. Međutim, dežurna doktorka “ni pored upornog insistiranja medicinske sestre” niti je htjela da izda dozvolu da se zatvorenik odvede u Urgentni centar, niti je došla da ga pregleda. Umjesto toga, naložila je sestri da mu da diklofen. X je ostao u ambulanti pod bolovima, “tolikim da je lupao šakama o glavu i glavom o zid”, navodi se dalje u ovom dokumentu i ističe da je tu bio i komandir. Kada se sestra vratila zatekla je pacijenta koji je bio u tako teškom stanju da “nije mogao da se pomjera i imao je groznicu”, nakon čega je ponovo pozvala doktorku, koja je tek tada uputila X u Urgentni centar KCCG-a.
Da je situacija bila ozbiljna, potvrđuje i to što je X čim je primljen u KCCG u teškom opštem stanju hitno operisan. Narednih dana urađene su još dvije operacije. Ali, bilo je kasno za X i on je preminuo.
U dokumentaciji do koje smo došli navodi se da je ovaj zatvorenik i nakon prijema u Urgentni centar bio vezan lisicama za bolnički krevet, pa čak i nakon operacija. Zbog toga “nije mogao da se okrene ni lijevo ni desno, što mu je otežavalo već nesnosne bolove, zbog kojih je lupao glavom o bolnički zid”.
Na pitanje branitelja po službenoj dužnosti, zašto je vezan, zatvorski stražari koji su bili sve vrijeme u sobi odgovorili su da “tako mora”. Posjeta žene, djece i rodbine nije bila dozvoljena, uprkos pisanim zahtjevima odbrane.
Iz VDT-a Podgorica koje je tada pokrenulo istragu za CIN-CG su kazali da je nakon pribavljanja svih potrebnih podataka i izvršene obdukcije tijela navedenog lica, tužilaštvo ocijenilo da u ovom slučaju nema osnova za pokretanje krivičnog postupka protiv bilo kojeg lica po službenoj dužnosti. Oni su kazali da nalaz obdukcije ne može biti dostavljen CIN-CG-u.
I iz KCCG-a su takođe kazali da nalaz obdukcije ne mogu dostaviti zbog zaštite prava na privatnost pacijenata.
Na istraživanje o ovom slučaju CIN-CG je bio potaknut iskazom izvora, prijatelja pritvorenika X, koji je sa njim bio u zatvoru. Prijatelj, koji je želio da ostane anoniman, tvrdi da je X preminuo zbog posljedice nemara Uprave zatvora.
Iz UIKS-a tvrde da nijesu nadležni da komentarišu slučaj. Uputili su nas na tužilaštvo.
Prošle godine preminulo je čak 11 zatvorenika UIKS-a. Iz kancelarije Zaštitnika saopštili su za CIN-CG da trenutno sprovode istraživanje smrtnih slučajeva zatvorenih i pritvorenih lica u 2023. To je, rekli su, prvo takvo istraživanje u Crnoj Gori.
“Biće analizirani odgovori zatvorskog zdravstvenog sistema, uključujući postupunje u hitnim slučajevima i sa hroničnim bolesnicima, kao i izvještavanje zdravstvene službe zatvora o torturi”, kaže za CIN-CG Marijana Sinđić , glavna savjetnica Zaštitnika za oblast torture.
Sinđić objašnjava da je brojka od 11 smrti u jednoj godini velika, naročito kada se ima u vidu starosna dob zatvorenika.
Najveći broj lica lišenih slobode u UIKS-u u starosnoj je dobi od 25 do 50 godina, a prosječna starost lica lišenih slobode je 39 godina.Crna Gora spada u zemlje sa najnižim procentom zatvorenika starijih od 50 godina u svijetu. Preko polovine zatvorenika 2022. imalo je manje od 35 godina.
U Crnoj Gori broj smrtnih slučajeva zatvorenih lica varira. Tokom 2022. preminule su tri osobe, 2021. – devet, a 2020. – tri. Iz Uprave za statistiku Crne Gore (MONSTAT) kažu da ne obračunavaju stopu smrtnosti zatvorenika, niti je tako nešto u planu. Evropski savjet je godinama obračunavao stopu smrtnosti zatvorenih lica za sve zemlje, uključujući Crnu Goru, ali su u poslednjem izvještaju, koji se odnosi na 2021. objavili isključivo stopu zatvorenika preminulih u zatvoru, a ne i onih koji su umrli u ustanovama van zatvora.
Zbog neadekvatnog zdravstvenog sistema unutar crnogorskih zatvora, zatvorenici ugroženog zdravlja uglavnom umiru u KCCG-u. Tako je 2021. jedan zatvorenik preminuo u zatvoru, a osam u KCCG-u.
Zbog toga je, piše u analizi Evropskog savjeta, stopa smrti unutar zatvora za Crnu Goru 2021. bila daleko niža od evropskog prosjeka. U većini evropskih zemalja zdravstveni sistemi unutar zatvora su funkcionalni, te obično nema potrebe da se zatvorenici liječe vani.
Crna Gora se različito kotirala u ovoj analizi po smrtnosti zatvorenika u odnosu na druge evropske zemlje. Tako je 2018. imala jednu od najviših stopa, iza Islanda, Hrvatske i Litvanije. Naredne dvije godine, naša je zemlja imala manju prosječnu smrtnost zatvorenih lica od evropskog prosjeka, a noviji podaci nijesu dostupni.
Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) upozorila je u izvještaju iz 2022. da je samoubistvo jedan od vodećih uzoraka smrti u zatvorima, i navodi da istraživanja pokazuju da je rizik od samoubistva zatvorenih lica u evropskim zatvorima sedam puta veći nego u opštoj populaciji.
CIN-CG je pitao UIKS koliko je bilo samoubistava u prethodnih pet godina, ali nijesu odgovorili.
Nakon što je jedan zatvorenik UIKS-a 2021. izvršio samoubistvo skočivši sa četvrtog sprata KCCG-a, gdje je privremeno bio smješten zbog liječenja, Zaštinik je pokrenuo istragu slučaja. Iako su Osnovno i Više državno tužilaštvo utvrdili da nema osnova za bilo koje krivično djelo po službenoj dužnosti, Zaštitnik je utvrdio niz nepravilnosti u postupanju UIKS-a.
“Zaštitnik je utvrdio da nakon izvršenog suicida UIKS nije sproveo ispitivanje u cilju: rekonstrukcije događaja koji su doveli do samoubistva; utvrđivanja činilaca koji su doprinijeli smrti zatvorenika… procjene adekvatnosti hitne intervencije i isticanja svih značajnih posledica ovog događaja koji bi unaprijedili buduće preventivne postupke”, navodi se u mišljenju Zaštitnika o ovom slučaju koje je discplinski postupak UIKS-a ocijenio neprihvatljivim..
U dokumentu se ističe da je zatvorenik izvršio samoubistvo u aprilu 2021. ali je prema izvještajima zatvorskog psihijatra pokazivao sklonost ka suicidalnim mislima u periodu od januara do početka februara te godine. Međutim, službenici UIKS-a su prilikom istrage isticali činjenicu da kod službenika obezbjeđenja “nije postojala ni najdalja sumnja, ni saznanje da bi pritvorenik mogao izvršiti suicid”.
Zaštitnik je ovom prilikom ocijenio neprihvatljivim i izjašnjenje UIKS-a, da će ova institucija u odnosu na rezultat istražnog postupka kod tužilaštva eventualno pokrenuti disciplinski postupak protiv službenika obezbjeđenja koji su bili sa zatvorenikom. Zaštinik je naglasio da je UIKS dužan da pokrene disiplinski postupak i disciplinske mjere prema zaposlenima, bez obzira na odluku tužilaštva o tome da li je postojala krivična odgovornost zaposlenih.
Nadalje se ocjenjuje da je disciplinski postupak UIKS-a grubo prekršio standarde Evropske konvencije o ljudskim pravima, s obzirom na to da su za utvrđivanje činjenica korišteni isključivo iskazi policajaca zaduženih za čuvanje zatvorenika dok je bio u bolničkoj sobi. Zaštitnik posebno ističe da je zatvorenik u noći samoubistva patio od stanja koje vodi do djelimične paralize, pa su iskazi policajaca da je jednog od njih odgurnuo te trčeći otvorio vrata i izašao na balkon sobe odakle je skočio, morali biti temeljnije ispitani.
PRI u svom izvještaju “Smrt u zatvoru” iz 2022. navodi da je ovaj problem često povezan sa faktorima pretrpanosti, zanemarivanja i neadekvatnog pristupa zdravstvenoj njezi, uključujući dugo čekanje na pregled i odložen transfer u bolnicu, te diskriminaciju zatvorenika.
Prema dostupnim podacima, pretrpanost je jedan od ključnih izazova i u UIKS-u. Zaštitnik je u svojim dokumentima više puta isticao ovaj problem, naročito kada je u pitanju Istražni zatvor u Spužu.
Istraživanja organizacije Juventas, koja kreira programe za lica u UIKS-u, pokazuju da se najviše primjedbi zatvorenika odnosi na kvaliltet zdravstvene zaštite. Zatvorenici “naročito ističu nezadovoljstvo zbog vremena koje provedu čekajući na pregled”, navodi se u publikaciji Juventasa iz 2022.
“Nezadovoljni su i zbog nemogućnosti da dobiju odobrenje za specijalističke preglede, usljed ozbiljnijih zdravstvenih problema. Zatim, posebno naglašavaju nedovoljno brzo postupanje zdravstvene službe u hitnim slučajevima”, navodi se dalje.
“Jedan od ispitanika ističe da je mjesecima imao hronične bolove i nije znao kome da se obrati usljed neadekvatne zdravstvene njege, te je tek nakon devet mjeseci dobio adekvatnu terapiju”, navodi se u ovom dokumentu.
U UIKS-u, međutim, imaju posve oprečno mišljenje i ističu da su lica lišena slobode privilegovana u zdravstvenom sistemu Crne Gore.
“Oni lakše dolaze do operacija, na pregled specijaliste manje čekaju od slobodnih građana”, kaže za CIN-CG zamjenik direktora UIKS-a Nebojša Janković .
Zatvorenici sa kojima je CIN-CG razgovarao navode da je put do ljekara često dug.
“Danima me bolio želudac, i morao sam da čekam u ćeliji. Bilo je nepodnošljivo. Bilo je veče, dijelila se noćna terapija i rekao sam medicinskoj sestri da me boli želudac. Morao sam da čekam satima, dok ona podijeli terapiju svim zatvorenicima”, kaže za CIN-CG doskorašnji zatvorenika UIKS-a.
Iz Juventasa naglašavaju da su zatvorenici nedovoljno informisani o samom zdravstvenom sistemu unutar zatvora, te da je slaba komunikacija između zatvorenika i zaposlenih.
Tokom prošle godine u zatvorskom zdravstvenom sistemu bilo je 46 zaposlenih, 28 na neodređeno vrijeme, pokazuju preliminarni podaci koji se spremaju za godišnji Izvještaj Zaštitnika. Iz UIKS-a nijesu odgovorili na pitanja kakva je struktura zaposlenih, koliko je ljekara, koliko specijalista itd.
Sva dokumenta do kojih smo došli ukazuju da je od ukupnog broja zdravstvenih radnika u ovom sistemu, jako malo ljekara. Izvještaj Zaštitnika za 2022. navodi da su radnim danima u UIKS-u bila angažovana svega dva ljekara, a u poslijepodnevnim satima samo jedan, a vikendom i noću ljekar je dolazio samo po pozivu.
Iz kancelarije Zaštitnika kažu da se situacija u međuvremenu nije popravila.
UIKS je tokom 2022. angažovao nekoliko specijalista sa strane: dva psihijatra, specijaliste interne medicine, radiologije, urologije i fizikalne medicine.
UIKS je ranije imao rendgen sobu i ginekološku ambulantu, ali to više nije u funkciji. Ova ustanova je ispunila preporuku Zaštitnika iz 2022. u vezi sa hitnom nabavkom defibrilatora, koji može spasiti život kod srčanog udara. Nabavljena su dva.
Zaštitnik u više svojih dokumenata ističe se da je problematično što pritvorena i zatvorena lica nemaju privatnost prilikom pregleda, te se svi pregledi odigravaju pred stražarima.
“Problematično je i to što se zatvorenice ne vode na preventivne ginekološke preglede, već se ovakvi pregledi vrše uglavnom na insistiranje zatvorenica”, kažu iz ove institucije.
Nije dobro što se biohemijske analize ne vrše po prijemu, već se uzrokovanje krvi vrši samo po potrebi i šalje u KCCG na dalju obradu. Ne radi ni skrining na prisustvo prenosivih bolesti kao što su hepatitis i AIDS, već se ova kontrola vrši samo u slučaju sumnje na bolest. Podaci organizacije PRI pokazuju da HIV globalno ima oko pet puta veću prevalencu među zatvorskom populacijom nego među opštom.
Crnogorski zatvorski zdravstveni sistem godinama predstavlja jedanu od najproblematičnijih karika UIKS-a. Preporuka Zaštitnika ljudskih prava, nevladinih organizacija, ali i Evropskog komiteta za sprečavanje torture je da se zdravstveni sistem zatvora administrativno prebaci pod nadležnost Ministarstva zdravlja, umjesto Ministarstva pravde.
“Ljekar u zatvoru mora biti nezavisan od sistema zatvora. Ukoliko je vama poslodavac Ministarstvo pravde i oni vam daju platu, pitanje je da li ćete vi nezavisno postupati u odnosu na to kako je stvarno stanje”, kažu za CIN-CG iz kancelarije Zaštitnika.
To je preporuka Komiteta za sprečavanje torture jer bi ljekari trebalo da budu nezavisni u odnosu na upravu zatvora i Ministarstvo pravde.
Iz UIKS-a kažu da se slažu sa idejom da se zatvorski zdravstveni sistem izmjesti pod nadležnost Ministarstva zdravlja.
“Tako će i nama biti lakše, jer će svi protokoli biti ispoštovani”, kaže za CIN-CG Nebojša Janković, zamjenik vršioca dužnosti direktora te institucije.
I dok iz UIKS-a najavljuju da će zgrada nove zatvorske bolnice biti gotova do 2025. godine, iz kancelarije Zaštitnika izražavaju zabrinutost oko kadra buduće institucije.
“Zgradu bolnice je lako napraviti, ali pitanje je kako privući kadar. Plate u zdravstvenom sistemu zatvora su značajno niže od plata u drugim zdravstvenim institucijama. Takođe, ovi ljekari nemaju pravo na dalje specijalizacije”, kažu za CIN-CG iz kancelarije Zaštitnika.
U UIKS-u su, pak, optimistični.
“Uradićemo sve da privučemo odgovarajući kadar”, kazao je Janković.
U publikaciji Juventasa iz 2022. navodi se da zatvorena lica negativno ocjenjuju mogućnost i učestalost razgovora sa psihijatrom. Ističu da korišćenje terapija nije praćeno razgovorom sa psihijatrom. Savjetovanje sa psihijatrom na koje zatvorenici imaju pravo obično se svede samo na propisivanje terapije.
“Zar meni ne treba razgovor sa psihijatrom? Ja sam ovdje zbog ubistva u pokušaju, treba li ja da izađem kao nenormalan odavde? Da li to treba da se sprječava ovdje ili da čovjek još više izludi?”, navode se riječi jednog osuđenika u ovoj publikaciji.
Posebna pažnja mora da se posveti zdravstvenoj zaštiti osoba sa istorijom korišćenja psihoaktivnih supstanci i različitim mentalnim oboljenjima.
Iz UIKS-a kažu da su u dugoročnim planovima programi resocijalizacije, psihijatrijske i psihološke podrške zatvorenicima, kada nova bolnica bude izgrađena. Iz ove institucije nijesu mogli precizirati kada se to može očekivati.
Australija ima možda i najtransparentniji sistem za registrovanje smrti zatvorenih lica. Na sajtu australijske vlade može se vidjeti spisak lica koja su preminula u zatvoru, zajedno sa izvještajima na svaka tri mjeseca, kao i podacima o polu, godinama i etničkoj pripadnosti preminulih.
Na ovaj način vlada utvrđuje i da li postoji diskriminatoran tretman u zatvoru neke grupe. Sa druge strane, u mnogim evropskim zatvorima ne sprovodi se statistika po etničkoj pripadnosti, upravo jer se to smatra rasističkim.
PRI ističe da upravo činjenica da nema te statistike doprinosi da se potencijalno nejednak tretman lakše prikrije.
