Populistička stranka ANO Andreja Babiša ponovo je preuzela vlast u Češkoj 3. i 4. oktobra, dajući mu drugu priliku da preoblikuje češku politiku nakon prvog mandata na mjestu premijera od 2017. do 2021. godine.
Zanimljivo je da, iako je iskusan političar, njegov prvobitni plan da formira manjinsku vladu uz prećutnu podršku dvije manje desničarske populističke partije nije uspio. Takva vlada ne bi dugo opstala.
Umjesto toga, Babiš će sada formirati koaliciju s dvije nacionalističko-populističke partije: Slobodom i direktnom demokratijom (SPD) i Motoristima. SPD pripada grupi francuske krajnje desničarske liderke Marin Le Pen u Evropskom parlamentu (EP) i zalaže se za referendume o ključnim pitanjima, uključujući članstvo u Evropskoj uniji (EU) i NATO-u, što je Babiš već isključio. Motoristi su, poput ANO-a, dio evroskeptične grupe Patriote u EP, koju je pokrenuo mađarski premijer Viktor Orban.
Možda bi bilo primamljivo zaključiti da će Babišova pobjeda ojačati populističke partije u centralnoj i istočnoj Evropi na način koji bi im dao veći uticaj u EU. Ali stvari nijesu tako jednostavne.
Upečatljivo je da su veze između ovih stranaka više ad hoc prirode i da one nijesu toliko usklađene u politikama koliko se to čini. Paradoksalno, ove političke snage izbjegavaju da formiraju uticajnu, objedinjenu grupu unutar EU koja bi pokušala da usmjeri njen pravac djelovanja.
Populistički pokreti u Češkoj, Mađarskoj, Poljskoj i Slovačkoj ne zagovaraju zajednički i jasan stav o ulozi EU kao spoljnopolitičkog aktera, niti o unutrašnjem funkcionisanju bloka. Oni su podijeljeni po ključnom spoljnopolitičkom i strateškom pitanju – odnosu prema Rusiji. A Babiš se u tom pogledu ističe načinom na koji je sprovodio svoj evroskepticizam.
Nacionalistički populisti u Poljskoj i Češkoj su protiv Rusije i podržavaju Ukrajinu. Pod vođstvom konzervativne partije Pravo i pravda (PiS) Jaroslava Kačinjskog, Poljska je postala ključni logistički centar za vojnu podršku Ukrajini nakon ruske sveobuhvatne invazije. A stranka Andreja Babiša nije ometala isporuke specijalizovane vojne opreme iz Češke Kijevu. Nasuprot tome, slovačko i mađarsko krajnje desničarsko populističko rukovodstvo otvoreno podržava Rusiju i protivi se Ukrajini.
Ipak, upravo po pitanju neliberalizma i evroskepticizma Babiš se, barem za sada, najviše razlikuje od svojih centralnoevropskih i istočnoevropskih kolega.
Dok je bila na vlasti u Poljskoj, evroskeptična orijentacija PiS-a i njen napad na nezavisnost pravosuđa oslabili su njen položaj unutar EU. Taj trend nije u potpunosti preokrenut ni nakon što je Građanska koalicija (KO) pobijedila na parlamentarnim izborima 2023. godine. Predsjednik Karol Navrocki, koji uživa podršku PiS-a, na primjer, ometao je napore KO-a da ukine neliberalne mjere koje je PiS uveo u pravosudni sistem.
U Mađarskoj, Orbanova stranka Fides, koja je na vlasti od 2010. godine, izrazito je ideološki evroskeptična. Orban je svoju moć uspješno zasnovao na klijentelizmu preuzimanjem medija, postavljanjem sudija lojalnih Fidesu i prekrajanjem izbornih jedinica. Njegova partija otvoreno podržava Rusiju, protivi se Ukrajini i naklonjena je Kini.
Što se tiče Slovačke, dobro su poznati proruski i antiukrajinski stavovi Roberta Fica, četvorostrukog premijera koji je prošle godine preživio atentat. Jednako je poznata i njegova odlučnost da uguši nezavisne medije, stavi pravosuđe pod kontrolu i smanji parlamentarni nadzor nad Ministarstvom unutrašnjih poslova i bezbjednosnim službama.
„Slovačka se suočava s mnogo bržim demokratskim nazadovanjem nego što je to bio slučaj u Mađarskoj i Poljskoj“, nedavno je objavio Verfassungsblog on Matters Constitutional. „Iako taj dramatični razvoj izaziva snažnu reakciju organizacija civilnog društva i javnosti, četvrta Ficova vlada ne ostavlja nikakav prostor za javnu raspravu o ovim zakonodavnim promjenama“.
Međutim, Babiš je drugačiji. On je prije svega transakcioni političar, sličan američkom predsjedniku Donaldu Trampu. Ima malo tolerancije prema nezavisnom pravosuđu i javnim medijskim servisima, ali nije ideološki evroskeptik. On posmatra EU kroz ono što mu ona može ponuditi.
Ipak, s populističkim liderima poput Navrockog, Orbana i Fica dijeli jednu suštinsku stvar kada je riječ o EU – pitanje suvereniteta. Ovi lideri ne podržavaju dalje evropske integracije, iako to zahtijevaju političke, bezbjednosne i odbrambene okolnosti.
Ova odbojnost prema integraciji povezana je s komunističkom prošlošću. Sovjetska okupacija je uništila suverenitet zemalja koje su bile pod vlašću SSSR-a. Na neki način, sadašnje široko djelovanje EU ponovo budi ideju suvereniteta, iako je sama odluka o pristupanju Uniji u suštini podrazumijevala prenošenje određenih ovlašćenja na evropske institucije.
Ova ideja suvereniteta nije jedinstvena za centralnu i istočnu Evropu. Slogan „povratimo kontrolu“ bio je upravo onaj koji je naveo Britaniju da glasa za izlazak iz EU. Druge evroskeptične zemlje ne zagovaraju tako radikalan potez, ali njihova sve jača odbrana suvereniteta ima posljedice po koheziju Unije. Ona sprečava EU da ide ka daljoj političkoj i ekonomskoj integraciji – a oboje je danas potrebnije nego ikad, s obzirom na Trampovu ekonomsku politiku carina, njegovu mlaku podršku NATO-u i nesposobnost Evrope da se sama odbrani.
U krajnjoj liniji, integracija bi trebalo da vodi ka suverenoj Evropi – što je upravo ono što populisti ne žele.
