Prije Božića, aerodrom u Budimpešti bio je prepun Mađara koji dolaze kući za praznike. Porodice željno čekaju svoje najmilije u jako osvijetljenoj sali za dolaske, sa skromnim kafićem, prodavnicom duvana i šarenim bilbordima koji na više jezika govore: „Mađarska, pogodna za porodicu“.
Pljušti kiša, ali vrijeme ne kvari raspoloženje 30-godišnjeg Arona i 34-godišnje Maše, koji se autobusom kreću prema centru Budimpešte. Oboje su se preselili u Njemačku zbog studija i na kraju tamo i ostali. U razgovoru ustanove da vole duge praznike i spominju uspomene na jezero Balaton, prije nego što iskrsne veliko pitanje: Da li biste se ikada vratili kući?
„Da nema finansijskog aspekta“, govori Aron, „mogao bih razmisliti.“
Aron je odrastao u Budimpešti, ali ima porodicu u Njemačkoj, gdje sada radi u IT sektoru. Njegov brat, koji živi u Mađarskoj i radi u IT-u u multinacionalnoj kompaniji, zarađuje jednu trećinu njegove plate, kaže on. Maša, koja je u Njemačkoj više od decenije gdje radi kao inženjer, kaže da bi razmislila o životu negdje drugdje u Evropi prije nego bi se vratila u Mađarsku, takođe iz finansijskih razloga.
U Mađarskoj su priče poput Aronove i Mašine česte.
Prema nedavnim podacima, više od 700.000 Mađara živi izvan zemlje, više od sedam odsto stanovništva.
Ovo ne uključuje oko dva miliona etničkih Mađara koji žive u susjednim državama, kao što su Rumunija, Slovačka i Srbija.
Ovaj nedavni egzodus je doprinio demografskoj krizi u zemlji, sa populacijom koja je u padu od 1980-ih. Prema nekim projekcijama, do 2050. godine, Mađarska bi mogla imati milion stanovnika manje.
Oprezna zbog opadanja stanovništva i ekonomskih posljedica ovog odliva mozgova, vlada je pokrenula program, koji navodno košta preko 1,2 milijarde forinti (3,17 miliona eura), da vrati Mađare kući.
U okviru nove inicijative, vlada je otvorila 27 novih administrativnih kancelarija širom zemlje, pokrenula elegantnu veb stranicu i „vruću liniju“ i ciljala Mađare Jutjub reklamama. Ali, uprkos naporima vlade, program je žestoko kritikovan, a mnogi Mađari koji žive u inostranstvu kažu da i dalje nisu zainteresovani da se presele kući.
Među ukupnom populacijom Mađarske od 9,6 miliona ljudi, stopa nezaposlenosti je oko četiri odsto. Ipak, za Mađare mlađe od 24 godine ta brojka iznosi oko 11 odsto. Prema nedavnom istraživanju mađarske fondacije OTP Fay Andras, nevladine organizacije fokusirane na finansijsko obrazovanje, samo 43 odsto ljudi između 16 i 24 godine može zamisliti budućnost u Mađarskoj u narednih 10 godina.
Međutim, ni za te mlade Mađare koji rade, plata nije velika. Prema Eurostatu, zvaničnoj agenciji EU za statistiku, plate u Mađarskoj ostale su ispod prosjeka EU, dok inflacija iznosi oko 9,6 odsto, što je znatno iznad prosjeka bloka od 3,6 odsto.
Slaba ekonomija i niska primanja jedan su od razloga zašto toliko mladih Mađara traži posao u inostranstvu, a najpopularnije destinacije su Austrija, Njemačka i Ujedinjeno Kraljevstvo. Prema procjenama lokalnih medija, u te tri zemlje radi do 500.000 Mađara, od kojih većina u zdravstvu, inženjeringu, IT, ugostiteljstvu i građevinarstvu. Između februara i decembra 2023. godine, broj Mađara koji su našli posao u inostranstvu rastao je brže od broja Mađara koji su našli posao kod kuće.
Govoreći za RSE, jedan broj mladih Mađara ukazuje na relativno niske plate i nedostatak pristojnih mogućnosti za zapošljavanje kod kuće, posebno u kreativnoj industriji. Aleksandra Gara, Mađarica koja živi i radi u Londonu, kaže da bi mađarska vlada morala da podigne minimalnu platu i smanji poreze kako bi mogla da se vrati kući.
Za Aleksandru, ali i za mnoge druge mlade Mađare, ekonomija je samo dio problema. Oni su uznemireni i razočarani političkim smjerom Mađarske i premijera Viktora Orbana, koji je na čelu Vlade od 2010. Njegovu vladu su kritičari, uključujući EU, optužili za nazadovanje demokratije i vladavine prava, ugrožavanje nezavisnosti pravosuđa i vođenje politika koje su neprijateljske prema migrantima i LGBT zajednici.
O povratku kući, Aleksandra Gara kaže da bi voljela da vlada zabrani homofobične i transfobične političke stranke i ulaže u zdravstvo i škole. „Političari“, rekla je, „ne bi trebalo da se miješaju u osnovna ljudska prava“, ukazujući na poteškoće koje žene imaju ako žele da abortiraju nakon što je vlada pooštrila propise.
Pod vlašću Orbanove nacionalističke stranke Fides, prava LGBT osoba, migranata i izbjeglica su ograničena. Vladajuća stranka je izmijenila ustav, ograničavajući usvajanje za LGBT porodice i zabranjujući zakonske promjene pola.
„Za mene, biseksualca, nevjerovatno je teško prihvatiti da Mađari i dalje glasaju za vladu koja želi da iskorijeni LGBT osobe“, rekao je 27-godišnji Mađar koji radi u kreativnoj industriji i želi ostati anoniman jer njegova porodica nije svjesna njegove seksualne orijentacije.
Nakon studija u Ujedinjenom Kraljevstvu, preselio se kući sa svojom djevojkom iz društvenih i finansijskih razloga, ali sada aktivno razmišljaju o odlasku u Beč ili Francusku. „Da imamo dijete, a ono je homoseksualno, biseksualno, transrodno ili nebinarno, ili možda ima nekih poteškoća u učenju, ne bismo željeli da se osjeća kao da nije dio zajednice“, rekao je.
Drugi mađarski emigranti imaju drugačije brige. Žena (28) iz Budimpešte, koja sada radi na polju održivosti u zapadnoj Evropi, rekla je da vlada „ne shvata prijetnju klimatskih promjena dovoljno ozbiljno“.
Zbog toga se osjećam kao da iznevjeravaju mlade ljude, rekla je, tražeći da ostane anonimna iz straha da bi njeni komentari mogli naštetiti njenoj karijeri. Kao neko ko radi na polju zaštite životne sredine, razočarana je što je vlada polarizirala debatu o klimatskim promjenama i, između ostalog, zadržala zabranu vjetroturbina. „Mislim da za mlade nema ništa važnije od toga da obezbijede svoju budućnost, a ne da je unište“, rekla je ona.
Ovaj egzodus mladih ljudi ima posljedice.
„Da li je Mađarska dobra zemlja ili ne, ne zavisi od toga da li u njoj živi devet miliona ili 11 miliona ljudi“, rekao je za Mađarsku službu RSE Balazs Kapitany, glavni istraživač u Mađarskom statističkom uredu (KSH).
Umjesto toga, nedostatak mladih u Mađarskoj, kaže Kapitany, doprinosi rastućem nedostatku radne snage, usporava inovacije, usporava ekonomiju i utiče na kvalitet života ljudi. Značajan dio mladih koji se odluče za odlazak su visoko obrazovani i rade u profesionalnim oblastima. Prema podacima KSH, do 85 odsto svih mađarskih emigranata mlađe je od 40 godina, a 33 odsto ima diplomu, u poređenju sa 18 odsto stanovništva u cjelini.
U jednoj od novih namjenskih kancelarija u centru Budimpešte, posjetioci mogu da rezervišu konsultacije sa predstavnicima programa kako bi im olakšali povratak kući, iako i dalje moraju da posjećuju posebne kancelarije da bi se registrovali za zdravstvenu zaštitu ili preveli zvanična dokumenta.
Posjetioce nove vladine veb stranice, koja je na mađarskom i engleskom jeziku, dočekuju fotografijom idiličnog prizora iz mađarskog sela. „Dobrodošao kući“, glasi uvodni tekst, a korisnici su zatim usmjereni na teme koje se kreću u rasponu od raskida ugovora o najmu u njihovim zemljama prebivališta do traženja novog poreskog identifikacionog broja.
Tokom protekle decenije, Vlada Fidesa pokušava da sprovede politiku da vrati Mađare kući i da preokrene mađarski demografski trend, na primjer pružanjem finansijske i drugih oblika pomoći mladima koji osnivaju porodicu. Rani napori, međutim, nisu bili previše uspješni. U 2016. godini, program od 100 miliona forinti pomogao je da se vrati kući samo 105 Mađara.
Opozicione stranke i Mađari koji žive u inostranstvu doveli su u pitanje efikasnost novog programa vlade. „Koja je svrha otvaranja [ovih] kancelarija u Mađarskoj, ako ljudi nisu u zemlji“, pitala je vladu Agnes Vadas, poslanica iz stranke Socijalističke demokratske koalicije, kada su se pojavili detalji programa.
Kao odgovor, Miklos Panyi, ministar u kabinetu premijera, rekao je da će 27 centara dobrodošlice pomoći u upravljanju „složenim životnim situacijama koje proizlaze iz dugotrajnog boravka u inostranstvu uz pomoć kvalifikovanih i iskusnih vladinih službenika“. RSE je kontaktirao predstavnike programa, ali su svi zahtjevi ostali bez odgovora.
„Čitala sam da pomažu [sa birokratijom], ali nemam pojma šta bi to moglo da znači“, rekla je 28-godišnja Kitti Petelen. Nakon studija u Berlinu, Petelen i njen suprug Mađar su se tokom pandemije korona virusa preselili iz Njemačke u Mađarsku. Trenutno završava magistarski rad dok je kod kuće sa njihovim osmomjesečnim sinom i psom.
Petelen u telefonskom razgovoru za RSE kaže da su se od povratka kući susreli sa birokratskim poteškoćama, na primjer u dobijanju porodiljskog kredita, ali da to nisu nepremostive prepreke. Međutim, Petelen kaže da je spremna da ponovo napusti Mađarsku, ne zbog birokratskih problema, već zbog pomjeranja zemlje ka neliberalizmu. „Ne želim da budem kao žaba koja se polako kuva u toploj vodi“, rekla je.
Mada su mađarske opozicione stranke podijeljene po mnogim pitanjima, uglavnom se slažu da je novi program Fidesa za vraćanje Mađara kući gubljenje vremena.
„Politički, ovo je šala. Nema suštinske pomoći,“ rekao je Mate Kanasz-Nagy, član Narodne skupštine iz opozicione Mađarske zelene stranke (LMP). Prema Kanasz-Nagyu, koji je odrastao u Budimpešti i diplomirao sociologiju, otvaranje radnih mjesta bila bi mnogo bolja opcija da se Mađari namame kući. Bolje to, rekao je, nego „veb stranica koja sadrži preporuke, poput ‘trebalo bi napustiti svog stranog telefonskog provajdera’.“
Čak su i neki od Fidesovih saveznika skeptični.
„Naša vizija budućnosti razlikuje se od Fidesove u temeljima“, napisao je Csaba Binder, lider omladinskog krila desničarske stranke Naša domovina, u imejlu za RSE. „Želimo da generacija koja odrasta zamišlja svoju budućnost u Mađarskoj, da vide život i rađanje djece ovdje kao mogućnost“, rekao je. Ekonomsko planiranje, dodaje, trebalo bi da bude više fokusirano na Mađare, a da ga pokreću mladi Mađari koji imaju pristup visokokvalitetnom obrazovanju i pristupačnom smještaju i za koje osnivanje porodice „ne znači osiromašenje“.
Konzervativna partija Jobik predložila je izgradnju pristupačnih stanova za mlade. Jeftinije kirije i subvencionisana kupovina nekretnina natjerali bi mlade da se vrate kući, kaže Daniel Z. Karpat, poslanik u Narodnoj skupštini i potpredsjednik stranke. „Mogli bismo se boriti protiv nacionalne depresije koja preovladava u cijeloj srednjoj i istočnoj Evropi, ali najviše u Mađarskoj,“ rekao je Karpat, „ako pružimo nadu za budućnost.“
„Mnogi napuštaju Mađarsku zbog trenutne vlade“, rekla je 35-godišnja Katalin Cseh, članica Evropskog parlamenta iz centrističke partije Momentum. Doktorica po zanimanju, Cseh je osnovala političku stranku nakon studija u Holandiji.
Najvažniji posao opozicije, kaže Cseh, je uklanjanje Fidesa s vlasti. Momentum, Jobbik i LMP udružili su snage za parlamentarne izbore 2022. godine, ali opoziciona grupacija nije uspjela da dobije potrebnu jednu trećinu mjesta u parlamentu, što znači da se Vlada Fidesa suočava sa manje prepreka u implementaciji svog dnevnog reda.
„Neko ko donese odluku da se odseli od svog doma, porodice i prijatelja [zbog ekonomske situacije] neće se vratiti kući samo zato što su birokratski aspekti preseljenja kući postali lakši“, rekla je Cseh.
