Tokom prve posjete Bijeloj kući od ubistva saudijskog kritičara Džamala Hašogija, koje je izazvalo globalno ogorčenje, princ prestolonasljednik Mohamed bin Salman je u misiji da povrati svoje mjesto na svjetskoj pozornici i dokaže predsjedniku Donaldu Trampu da se isplatilo što je podržao njegovo snažno liderstvo.
To piše agencija Rojters, navodeći da današnji sastanak Trampa i faktičkog vladara Saudijske Arabije, poznatog po inicijalima MbS, potvrđuje odnos izgrađen na strateškim interesima, koji se nastavlja dok buka oko ubistva Hašogija 2018. godine, čovjeka iz sistema koji je postao kritičar režima, pada u zaborav.
MbS se sada predstavlja kao posrednik u postizanju mira, obnavlja odnose s Iranom, gura ka primirju u Gazi i vraća Siriju u arapsku zajednicu, što je, kako ističe britanska agencija, oštar zaokret za princa koji je nekada slovio za nepromišljenog zbog ulaska u rat u Jemenu.
“Istovremeno reformista i autokrata, MbS je danas jedan od najvažnijih i najdrskijih lidera u savremenoj istoriji kraljevine, osoba koja predvodi njenu transformaciju i oblikuje njenu budućnost”, piše Rojters.
U zemlji, za manje od decenije, 40-godišnji princ je pokrenuo društvenu revoluciju kakva nije viđena još od vremena kada je njegov djed, kralj Abdulaziz, ujedinio kraljevinu od pustinjskih plemena i zapečatio njen sudbonosni savez sa Vašingtonom.
Princ je obuzdao nekada moćnu vjersku policiju, potisnuo klerike i odbacio decenije strogih društvenih pravila. Danas žene voze, rade i slobodno se druže s muškarcima, što su slobode koje su nekada kažnjavane bičevanjem.
U kraljevini u kojoj su žene nekada morale da nose crne abaje i hidžabe, danas pop zvijezde i modne revije stižu u Rijad, mijenjajući sliku Saudijske Arabije iz zatvorene teokratije u zemlju koja ubrzano ide ka modernosti, ističe Rojters.
Međutim, kako se dodaje u analizi, ista ruka koja je otvorila saudijsko društvo istovremeno je učvrstila stisak nad vlašću. Neslaganje je ugušeno, kritičari utišani, a rivali i paralelni centri moći pohapšeni i razmontirani.
Poruka je jasna: reforme napreduju samo pod uslovima MbS-a – a cijena za to je lojalnost princu prestolonasljedniku.
Na globalnoj sceni, lider najvećeg svjetskog izvoznika nafte izašao je nepoljuljan iz afere ubistva Hašogija, koje su izvršili saudijski operativci. Američke obavještajne službe su povezale likvidaciju s MbS-om, koji je negirao da ga je naredio, ali je priznao odgovornost kao faktički vladar.
Tadašnji predsjednički kandidat Džo Bajden tvrdio je da bi Saudijska Arabija zbog tog ubistva trebalo da bude izolovana. Ipak, Vašington je na kraju okrenuo novu stranicu, vođen energetskim, odbrambenim i tehnološkim interesima.
Trampov povratak u Bijelu kuću 2025. godine obnovio je transakciono zbližavanje: 600 milijardi dolara saudijskih investicionih obećanja, raskošne pohvale i zajednički interes za odbrambeni pakt.
“Hašogi nije potpuno zaboravljen. Ali da li odnos između dvije važne države treba da se zasniva isključivo na jednom incidentu, ili morate uzeti u obzir i šire interese Sjedinjenih Država ili Saudijske Arabije u godinama koje dolaze?” rekao je Daglas A. Siliman, predsjednik Instituta za arapske države Zaliva u Vašingtonu.
Tramp je krajem septembra izdao izvršnu uredbu kojom se SAD obavezuju da brane Katar u slučaju napada spolja. Očekuje se da isto ponudi Saudijskoj Arabiji tokom posjete MBS-a, iako su detalji još nejasni.
“Fajnenšl tajms” piše da bi Tramp time ponovio grešku napravljenu s Katarom jer su “jednostrane bezbjednosne garancije bilo kom regionalnom partneru suprotne novoj američkoj strategiji za Bliski istok, koja nastoji da smanji vojno prisustvo SAD i podstakne veću regionalnu saradnju.
FT navodi da Vašington nakon povlačenja iz Iraka 2011. pokušava da preusmjeri resurse ka Evropi i Indo-Pacifiku.
Jednostrani odbrambeni pakt sa Rijadom, kao i onaj sa Dohom, zapravo podriva globalnu strategiju SAD, jer Saudijci nisu obavezani da više doprinesu kolektivnoj bezbjednosti, posebno u slučaju napada Irana ili njegovih saveznika na američke snage u regionu, ističe FT. Dodaje da bi pakt morao biti uzajaman te da ni Saudijska Arabija ni Katar za to trenutno nisu spremni.
Rijad takođe nema interes da se ponovo suprotstavlja Iranu: nakon lošeg ishoda rata u Jemenu, MbS želi stabilnost kako bi privukao strane investicije i zato je 2023. normalizovao odnose sa Teheranom. List podsjeća da je Tramp u junu naredio napad na tri iranska nuklearna postrojenja i poručio da bi ponovo napao ako obavještajni podaci ukažu na opasne nivoe obogaćivanja uranijuma.
U takvom scenariju Saudijska Arabija bi vjerovatno ostala po strani, možda čak i kritikovala američku akciju. A i da želi da se uključi, njene vojne sposobnosti ostaju upitne, što je pokazala kampanja u Jemenu.
Zato Tramp, uprkos retorici “Amerika na prvom mjestu”, rizikuje novo strateško preopterećenje ako ponudi odbranu još jedne države u regionu koji je sklon sukobima. SAD bi trebalo da nastave da jačaju odbrambenu saradnju sa arapskim partnerima, ali jednostrani pakt bez uzajamne obaveze ostao bi samo politički performans – bez stvarnog političkog kredibiliteta i bezbjednosne vrijednosti, zaključuje FT.
Kada MbS sleti u Vašington, dočekaće ga pompa kakva je obično rezervisana za budućeg monarha.
“Biće to svojevrsni trenutak pred krunisanje”, kazao je Stiv Klemons, analitičar iz Vašingtona, naglašavajući da budućnost kraljevine sada pripada njenom mladom princu.
Pol Salem iz Instituta za Bliski istok ukazao je da, uprkos ranijim krizama, uključujući napade 11. septembra 2001, u kojima je 15 otmičara bilo iz Saudijske Arabije, SAD i Saudijska Arabija ostaju povezane istom hladnom računicom koja je oduvijek definisala njihove odnose: zajedničkim interesima u energetici, odbrani, a sada i u vještačkoj inteligenciji.
“Vještačka inteligencija je nafta 21. vijeka, a Americi treba energija i kapital Zaliva”, rekao je Salem, dodajući da odbrana ostaje oslonac tog odnosa, pri čemu SAD pružaju bezbjednosne garancije.
Rojters navodi da uspon MbS-a označava smjenu generacija i da će on biti prvi monarh koji potiče od unuka osnivača kraljevine, kralja Abdulaziza, čime prekida decenijama ustaljenu tradiciju.
Dodaje da je on od samog početka postavio svoju misiju vrlo ambiciozno: “Sedamdeset odsto Saudijaca je mlađe od 30 godina. Nećemo narednih 30 godina trošiti na borbu s ekstremističkim idejama. Uništićemo ih danas”, poručio je 2017. nakon što je postao princ prestolonasljednik, obećavajući povratak “umjerenom, uravnoteženom islamu” otvorenom prema svijetu.
Uspon MbS-a je počeo 2015. godine, kada je njegov otac, kralj Salman, stupio na presto i povjerio mu moćne resore, uključujući odbranu. A 2017. godine je uklonio starijeg rođaka Mohameda bin Najefa s mjesta prestolonasljednika u svojevrsnom puču, rušeći poredak koji je decenijama počivao na starješinstvu. Saudijska televizija prikazala je MbS-a kako ljubi Najefovu ruku, u režiranom gestu jedinstva koji je prikrivao preuzimanje moći.
Rojters ističe da njegovo prisustvo dominira javnim životom – njegove fotografije se nalaze po tržnim centrima, bilbordima i lokalnim medijima, a svaka njegova inicijativa prikazuje se kao majstorski potez. Ipak, kako ističe, njegove metode ostaju netransparentne. Oštri obračuni su ućutkali svaku raspravu o tome mogu li njegove ekonomske ambicije zaista dati rezultate.
