Iako će Vildersova Partija slobode vjerovatno izgubiti nekoliko mjesta i vratiti se u opoziciju, ona će i dalje biti izjednačena sa Jetenovom strankom D66 kao najveća poslanička grupa u holandskom parlamentu.
Rast popularnosti drugih krajnje desničarskih kandidata takođe pokazuju da stranke zasnovane na antiimigracionim platformama ostaju trajan i značajan dio evropskog političkog pejzaža.
„Nećete me se riješiti dok ne napunim osamdeset“, rekao je 62-godišnji Vilders nakon zatvaranja birališta, obećavši da će se boriti protiv D66 iz opozicionih klupa.
Njegov prvi potez mogao bi biti zahtjev za ponovno prebrojavanje glasova – simboličan gest koji odražava taktiku američkog predsjednika Donalda Trampa iz 2020. godine, čovjeka kojeg Vilders odavno otvoreno cijeni.
Vildersov pad, koji će pažljivo analizirati političari poput Marin Le Pen u Francuskoj i Najdžela Faraža u Britaniji, proizašao je iz slabog učinka njegove stranke tokom prvog pokušaja formiranja vlade, rastuće konkurencije na desnici i uspjeha centrističkih partija da se ujedine protiv njega.
Vilders je postao poznat kao jedan od prvih političara protiv establišmenta u Evropi, koji je dvije decenije upozoravao na opasnosti od islama i imigracija.
Nakon iznenađujuće izborne pobjede 2023. Partija slobode postala je najveća u Holandiji, ali je, čim je preuzeo vlast, Vilders izgubio status autsajdera – a neiskustvo njegovih ministara ubrzo je postalo očigledno.
Kabinet kojim je upravljala Partija slobode teško se nosio čak i sa svojim ključnim pitanjem – imigracijom, uprkos tome što je ministar iz redova te stranke bio zadužen za to područje. Šira pitanja, uključujući stambenu krizu, ostala su neriješena tokom godine koju su birači doživjeli kao haotičnu.
„Mislim da će ovo biti upozorenje njegovim populističkim kolegama širom Evrope, bilo da su u Njemačkoj ili Marin Le Pen u Francuskoj“, rekao je za Rojters Rene Kuperus iz Instituta Klingendael. „Ne smijete podbaciti u vladi – to je najvažnija lekcija.“
Profesorka Sara de Lange sa Univerziteta u Lajdenu složila se da je Vildersova partija kažnjena zbog nedostatka iskustva.
„Znamo iz drugih slučajeva – recimo u Finskoj, Norveškoj, pa čak i Austriji i Italiji – da stranke koje imaju više iskustva mogu učestvovati u vrlo stabilnim vladama“, rekla je ona.
Vildersa je oslabila i izolacija. Glavne stranke su odbile da uđu u koaliciju s njim, tvrdeći da je njegov potez da sam sruši sopstvenu vladu pokazao da je nepouzdan. To je neke od Vildersovih birača okrenulo ka konzervativnim rivalima.
Ta taktika, međutim, ne uspijeva uvijek, rekla je De Lange. Kada je neka partija već bila na vlasti, birači pretpostavljaju da se to može ponoviti. Vilders, koji je ostao u parlamentu kako bi kritikovao sopstvenu koaliciju, zadržao je svoj kredibilitet zahvaljujući, kako je ona to nazvala, „strategiji s jednom nogom unutra, drugom vani“, koja se pokazala izuzetno uspješnom za evropske populističke pokrete.
Vildersova dominacija u oblasti imigracije oslabila je jer su rivali iz čitavog političkog spektra počeli da zauzimaju tvrđe stavove. Njegovi pozivi da se vojska rasporedi na granice i da se odbije svaki zahtjev za azil oduševili su njegovu bazu, ali bi takve mjere kršile holandske i evropske zakone. Umjesto toga, centrističke i lijeve stranke obećale su brže deportacije i tješnju saradnju s Briselom.
Pojavili su se i novi desničarski rivali, među njima i JA21, partija koja je osvojila devet poslaničkih mjesta i mogla bi ući u vladu prema jednom od glavnih scenarija za formiranje naredne koalicije.
De Lange je rekla da ova fragmentacija podsjeća na dešavanja u Italiji i Francuskoj, gdje više krajnje desnih partija dijeli glasačko tijelo, ali istovremeno širi ukupan broj nacionalističkih birača.
„Ako pogledate Italiju – partije Braća Italije i Liga, koje su obje radikalno desne i kojima je imigracija zaista ključno pitanje – zajedno imaju 40% poslaničkih mjesta“, rekla je ona. Procijenila je da se u Holandiji broj birača spremnih da podrže antiimigracione partije povećao sa 20% na 30%.
„Vrlo sam oprezna kada je riječ o tvrdnji da postoji granica koliko birača se može privući programom zasnovanim na migracijama“, dodala je.
Vildersova izrazito centralizovana stranačka struktura takođe je ograničila njegov rast. Partija slobode nema članova osim samog Vildersa, koji lično bira kandidate i sprovodi strogu kontrolu poruka.
Njegova rivalka Dilan Ješilgöz duhovito je primijetila tokom debate da je Partija slobode „samo jedan tip sa Tviter nalogom – ništa više od toga“.
Takva kontrola do sada je pomagala Vildersu, ali šteti njegovim izgledima među biračima koji to vide kao nedemokratsko. Prema anketi agencije IPSOS sprovedenoj prije izbora, 49% birača Partije slobode sada smatra da bi stranka trebalo da se otvori.
Za sada, međutim, nema znakova da Vilders planira da popusti kontrolu.
