Građani koji poslušaju poziv na eventualni bojkot popisa i prihvate politiku “zatvorenih vrata” teško mogu biti kažnjeni, jer ne postoji precizna evidencija o tome ko živi na kojoj adresi, ocijenio je Centar za demokratsku tranzicju (CDT).
Popis će biti održan od 1. do 15. novembra, ali su, zbog nestabilne političke situacije, opoziciona Demokratska partija socijalista (DPS) i Socijaldemokrate (SD) tražile odlaganje. To su tražili i nacionalni savjeti manje brojnih naroda i nacionalnih zajednica u Crnoj Gori, osim srpskog.
U analizi dosadašnjeg sprovođenja popisa u Crnoj Gori, u koju “Vijesti” imaju uvid, CDT navodi da je kaznene odredbe Zakona o popisu teško sprovesti u praksi, jer veliki broj ljudi nema naviku da prijavljuje promjenu boravišta i prebivališta.
Zbog toga je, kako objašnjavaju, vrlo teško pravno utvrditi činjenicu gdje ti ljudi žive i da li su baš oni postupali suprotno zakonu u slučaju da su odbili da daju podatke za popis. Zakonom su za taj prekršaj predviđene novčane kazne od 100 do 500 eura.
“Time je veoma teško voditi postupak protiv prekršilaca. U našem radu u vezi sa kontrolom biračkog spiska smo se lično mogli uvjeriti u ovu činjenicu i pouzdano znamo da država nema preciznu informaciju da li i ko živi na toj adresi”, kazali su iz CDT-a.
Ovim je, upozoravaju, otvoreno značajno pitanje i realna mogućnost potcjenjivanja broja stanovnika.
Komentarišući mogući bojkot popisa, iz CDT-a kažu da, umjesto da se u pripremi dijalogom dođe do rješenja, diskusija je prenijeta na teren kršenja Zakona.
Podsjećajući da je direktor Monstata Miroslav Pejović na najavu bojkota odgovorio da je to poziv na kršenje zakona, u ovoj NVO upozoravaju da “izjave državnih funkcionera o važnim društvenim akcijama ne bi trebalo da u sebi sadrže ni naznaku onoga što bi se moglo razumjeti kao zastrašivanje građana”.
CDT ukazuje da je nezamislivo da se popis može održati valjano ako u njemu, eventualno, ne učestvuju manjinski narodi.
CDT upozorava da je drugi značajan rizik ovog procesa, precjenjivanje broja stanovnika.
“Vidljiva je tendencija da nacionalne zajednice žele uticati da se njihov udio u ukupnom stanovništu poveća… Jasno je da se ove strukture vode logikom: više pripadnika naše nacije – više uticaja. Tu je i potencijalna potreba strukture bivše i sadašnje vlasti da ‘sakriju’ ogroman emigracioni tok o kome svjedoče sva relevantna istraživanja i time pokušaju da umanje odgovornost za značajan odliv stanovništva iz Crne Gore”, navodi se u analizi.
Podsjeća se da neke opštine imaju toliko smanjen broj stanovnika da je početak rasprave o svrsi njihovog postojanja pitanje momenta i njima je u interesu “da pokažu veći broj stanovnika nego što zaista imaju”.
“Takođe, treba imati na umu da opštine imaju potencijal da crpe značajna finansijska sredstva na osnovu broja stanovnika, čime je potpuno jasan motiv za precjenjivanje broja stanovnika”, upozorava CDT.
Dodaju i da se rizik precjenjivanja broja stanovnika značajno pojačava uvođenjem obaveze popisivanja “dijaspore”.
Ukazuju da nije u potpunosti jasno kako će se određivati ko je zapravo dijaspora, na koji će se način ona razdvajati od stalnog stanovništva (onog koje zaista živi u Crnoj Gori) i kako će se taj proces kontrolisati.
“Ne smije se u ovom kontekstu, nipošto potcijeniti i pitanje imigranata kojih po različitim procjenama ima preko 80.000. Budući da se, pretežno, radi od ljudima koji su u Crnu Goru došli da bi izbjegli rat u Ukrajini, ne treba potcijeniti njihov motiv da ne budu potpuno iskreni u svojim odgovorima popisivačima, naročito po pitanju dužine boravka u Crnoj Gori”, navodi CDT.
Važan rizik o kome treba voditi računa, kako dodaju, je i mogući produžetak trajanja popisa u odnosu na planiranih 15 dana, iako to nije nepoznata pojava, naročito u zemljama okruženja.
“Međunarodne preporuke kažu da je poželjno da period popisivanja bude kratak kako bi se dvostruko brojanje i propusti, do kojih može doći uprkos preciznom referentnom datumu, sveli na minimum… Produžetak popisa po sebi nije problematičan ali bi u opisanom kontekstu, u uslovima potencijalnog bojkota ili čak opstrukcija, mogao postati ozbiljniji problem”, ocjenjuje CDT.
Ova NVO u analizi upozorava da Crna Gora nema nikakve mehanizme da se zaštiti od neželjenih vanjskih uticaja i ovi rizici nijesu razmatrani u toku pripreme popisa.
CDT podsjeća da je i prethodni popis stanovništva, 2011. godine protekao u svjetlu miješanja susjednih država i drugih aktera i njihovih kampanja uticaja na izjašnjavanje građana.
Dodaju da je zainteresovanost za popis u Crnoj Gori prva pokazala Srbija, ali se, s obzirom na to da ni druge susjedne države nijesu imune na miješanja u crnogorski popis stanovništva, može očekivati i njihova aktivnost u predstojećim sedmicama.
“Za pitanja o vjeri, naciji, i jeziku, tradicionalno su zainteresovane i vjerske organizacije. Slično kao i država Srbija, Srpska pravoslavna crkva (SPC) se direktno umiješala u popisni proces”, navodi se u analizi.
Podsjeća se da je patrijarh SPC Porfirije tokom nedavne posjete u Podgorici poručio okupljenim vjernicima da ih podržava da u svakoj prilici ispoljavaju i svjedoče svoj identitet kao vjernici SPC i kao govornici srpskog jezika.
Dodaje se i da je u martu 2021. godine, nakon sastanka patrijarha SPC sa predstavnicima tadašnjeg Demokratskog fronta, iz SPC saopšteno da je slobodno izjašnjavanje na predstojećem popisu stanovnika u Crnoj Gori od najvitalnijeg značaja za SPC.
“I mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve (CPC) Mihailo Dedeić je nedavno pozvao građane da na popisu podrže CPC bez obzira na nacionalnu pripadnost i vjersku opredijeljenost”, ukazuje CDT.
U analizi te NVO navodi se i da je na Jutjubu predstavnik Bošnjačke strane Edib Šaljić objavio video spot u kome se pojavljuje glavni imam Islamske zajednice u Rožajama i uz druge prepoznatljive učesnike u stihu podsjeća građane na poželjnu formulu izjašnjavanja: “vjera – islam, jezik – bosanski, nacija – Bošnjak”.
CDT navodi da srpska Uprava za saradnju s dijasporom i Srbima u regionu godinama podržava rad srpskih organizacija u Crnoj Gori i da je na ovogodišnjem javnom konkursu podržala i projekat Srpskog narodnog vijeća Crne Gore “Izdavačka djelatnost – U susret popisu stanovništva u Crnoj Gori”.
“U pretpopisnoj kampanji su već aktivne brojne organizacije s ovog spiska, poput portala In4s koji je dobio podršku za projekat ‘Antisrpstvo u Crnoj Gori’ ili organizacije ‘Mi znamo ko smo’ fokusirane isključivo na popis stanovništva koja je dobila sredstva za internet portal za borbu protiv dezinformacija”, piše u analizi.
Podsjeća se da je portal In4s sa popisnom kampanjom i bilbordima počeo još prije dvije godine, a ona se nastavlja i ovih dana i izaziva brojne kontroverze i sadrži primjere dezinformacija i istorijskog revizionizma.
“Ova je kampanja otišla toliko daleko da je Hrvatska uputila protestnu notu crnogorskim vlastima jer se njome prisvajaju poznate ličnosti iz hrvatske istorije”, kažu iz CDT.
Dodaju i da su dvije srpske kuće finansirane od Vlade Srbije, u Beranama i Podgorici, i organizacije koje su u njima okupljene a koje su korisnice grantova Uprave za dijasporu i Srbe u regionu, takođe imale niz aktivnosti povezanih sa popisom proteklih mjeseci.
Tako je, kako navode, Srpsko kulturno ljeto u Beranama organizovano uz podršku Vlade Srbije, gdje se “u slavu Vuka” govorilo o značaju popisa, srpskom porijeklu Bošnjaka i Muslimana i o ustavnoj diskriminaciji srpskog jezika, a slične tribine su organizovane i u Podgorici.
“Prilično je očigledno da ove vrste uticaja ne idu u prilog kvalitetnom održavanju popisa te da značajno ograničavaju primjenu principa zvanične statistike”, ocijenio je CDT.
Ta NVO smatra da je aspekt bezbjednosti popisnog procesa do sada ostao potpuno u drugom planu i nije bilo informacija od Vlade ili Monstata o bezbjednosti građana, popisivača i instruktora i tome da li postoje neki rizici u ovom procesu.
Podsjećajući da se vezano za popis održavaju protesti (Bogetići kod Nikšića), blokade puteva i javno najavljuju opstrukcije procesa, upozoravaju da pitanje bezbjednosti popisa ne smije biti potcijenjeno niti stavljeno u drugi plan.
CDT ocjenjuje da transparentnost nije jača strana Monstata, i ta institucija, od sticanja nezavisnosti, nije uspjela razviti niti strategije niti tehnike da komunikacija sa okruženjem bude na adekvatnom nivou
“Značajnija rasprava o transparentnosti procesa počela je 27. septembra kada je naša organizacija tražila da se metodologija učini javnom. To se konačno i desilo 15-ak dana nakon našeg apela, 12. oktobra 2023. godine”, kaže CDT.
Značajan problem transparentnosti popisa, kako dodaju, odnosi se na objavljivanje imena članova popisnih komisija, državnih instruktora i opštinskih instruktora.
Podsjećaju da na sajtu Monstata nije dostupan spisak odabranih opštinskih komisija i instruktora kao što je to bio slučaj 2011. godine.
“Ovim je takođe umanjena transparentnost i dostupnost podataka jer građani/ke koje ovo zanima moraju napraviti svoje ‘malo istraživanje’ i otvoriti 25 sajtova, umjesto da se ovako relevantni podaci nađu na jednom mjestu”, navodi CDT.
Monstat, dodaju, nije objavio detaljne informacije o broju prijavljenih popisivača, već samo informaciju da se do sada prijavilo 4.047 kandidata za popisivače na nivou Crne Gore. Objavljeno je i da je u opštinama Bar, Budva, Cetinje, Kolašin, Kotor, Tivat, Šavnik i Žabljak produžen rok za prijavu do ispunjenja potrebnog broja popisivača, i to do 18. oktobra u Tivtu, donosno 20. oktobra za ostale opštine.
“Pregledom sajtova opština naknadno smo utvrdili da je ovaj rok produžen i u Tuzima i Podgorici do 20. oktobra. Ove informacije su izrazito bitne za odvijanje popisnog procesa jer nedostatak popisivača može biti indikator za nekoliko važnih momenata: da je bojkot već počeo, ili da se čekaju političke partije da predlože svoje kandidate, ili da će popis biti produžen zbog nedostataka potrebnih ljudskih resursa za njegovo sprovođenje”, ističe CDT.
CDT u analizi navodi da su građani preko bilborda, spotova i poruka koje se objavljuju na društvenim mrežama bombardovani porukama u kojima im se sugeriše na koji način treba da se izjasne u popisu.
“Ako ostavimo po strani neprimjeren tretman i potcjenjivanje građana sugerisanjem kako da se izjasne, te pokušaj direktnog pritiska i procesa koji liči na etnički inžinjering, ovdje se otvara u statističkom smislu najvažnije pitanje – da li je u ovakvom ambijentu moguće ispoštovati ključne statističke principe i doći do pouzdanih i objektivnih podataka”, ukazuje CDT.
CDT upozorava da značajna netransparentnost ključnog dijela procesa koji se tiče objavljivanja imena članova popisnih komisija i instruktora nije doprinijela povjerenju građana u popisni proces.
“Neke od ovih grešaka još mogu biti ispravljene a neke i ne, jer je prošao momenat do kog je javnost trebalo da dobije ove važne informacije… Iako je Monstat u svojim javnim nastupima više puta poručivao da će na popisu biti ostvarena depolitizacija administracije i da će popis sprovoditi stručna a ne od partija delegirana lica, to se nije pokazalo istinitim”, navodi CDT.
Zaključuju da i u ovom procesu partitokratija i nepotizam odnose pobjedu nad profesionalizmom samo što, za razliku od popisa iz 2011. godine, kad je popisna struktura takođe bila pod partijskom kontrolom ondašnje vlasti i opozicije, sada je popisna administraciju dominantno bliska vladajućim strukturama.
