Nakon pada bivšeg sirijskog predsjednika Bašara Asada, u zemlji su otkriveni industrijski pogoni za proizvodnju kaptagona, za koje stručnjaci kažu da su omogućili procvat globalne trgovine ovom drogom, vrijedne 10 milijardi dolara godišnje.
Među lokacijama korišćenim za proizvodnju droge, koja izaziva veliku zavisnost, bili su vazdušna baza Mazeh u Damasku, kompanija za trgovinu automobilima u Latakiji i bivša fabrika čipsa na periferiji Damaska.
Fabriku koja je nekada proizvodila hrskavu grickalicu u predgrađu Dume pod nazivom “Kapetan Korn” zauzele su vladine snage 2018. godine.
“Asadovi saradnici su kontrolisali ovo mjesto. Nakon pada režima… Došao sam ovdje i zatekao je u plamenu”, rekao je za agenciju Asošiejtid pres Firas al-Tut, prvobitni vlasnik fabrike. “Došli su noću i zapalili drogu, ali nisu uspjeli da unište sve”.
“Odavde su pilule kaptagona izlazile da ubijaju naš narod”, rekao je Abu Zihab, aktivista grupe Hajat Tahrir al Šam, glavne frakcije koja sada vlada zemljom. Njegova grupa je omogućila novinarima pristup lokaciji.
Gotovo 14-godišnji građanski rat u Siriji podijelio je zemlju, uništio ekonomiju i stvorio plodno tlo za proizvodnju droge. Milicije, ratni profiteri i Asadova vlada pretvorili su kaptagon iz male operacije kojom su upravljale sitne kriminalne grupe u industrijski izvor prihoda vrijedan milijarde dolara.
Nedavno svrgavanje Asada poremetilo je te mreže i omogućio bolji uvid u njihove operacije – otkrivajući mehanizme ratne ekonomije koja je održavala Asadovu moć u Siriji. Stručnjaci smatraju da bi promjene u Siriji mogle otvoriti mogućnosti za demontažu industrije kaptagona.
Kaptagon je prvi put proizveden u Njemačkoj 1960-ih kao lijek na recept za stimulaciju u liječenju stanja poput narkolepsije. Kasnije je zabranjen zbog problema sa srcem i njegovih zavisničkih svojstava.
Njegovi efekti slični amfetaminima učinili su ga popularnim na Bliskom istoku među elitama i borcima, jer je pojačavao koncentraciju i smanjivao zamor.
Asadova vlada je prepoznala priliku u narkotiku čija proizvodnja je jeftina usred ekonomske krize u Siriji i teških sankcija koje su joj uvedene.
Kaptagon se proizvodi jednostavnim hemijskim procesom koji uključuje miješanje derivata amfetamina sa pomoćnim supstancama kako bi se formirale tablete, obično u improvizovanim laboratorijama.
Trgovina kaptagonom počela je da se industrijalizuje oko 2018–2019. godine kada su Asadov režim i druge oružane grupe u Siriji ulagale u pogone za proizvodnju, skladišta i mreže za krijumčarenje. Ovo je omogućilo Siriji da postane najveći proizvođač kaptagona u svijetu, uz djelimičnu proizvodnju i u Libanu.
Prema podacima projekta New Lines Captagon Trade, većina zaplijenjenih pošiljki kaptagona potiče iz Sirije.
Postoji ogroman broj dokaza o podršci Asadovog režima industriji kaptagona, navodi se u izvještaju objavljenom u maju. Bezbjednosna kancelarija 4. mehanizovane divizije Sirijske arapske vojske, na čelu sa Asadovim bratom Maherom, nadgledala je operacije i stvorila koordinisani sistem proizvodnje, dodaje se u izvještaju.
Kaptagon se krijumčario preko granica korišćenjem različitih metoda, skrivajući pilule u kamionima, teretnim pošiljkama i robi. Neke pošiljke bile su sakrivene u hrani, elektronici i građevinskom materijalu kako bi se izbjeglo otkrivanje.
Glavni krijumčarski putevi prolazili su kroz porozne granice Sirije sa Libanom, Jordanom i Irakom, odakle se droga distribuirala širom regiona. Glavna tržišta bili su bogate zemlje Zaliva poput Saudijske Arabije i Ujedinjenih Arapskih Emirata. Neke pošiljke su transportovane i iz luke Latakija.
U Libanu je trgovina kaptagonom procvjetala, posebno blizu sirijske granice i u dolini Beka. Libanske vlasti su se borile da obuzdaju protok kaptagona iz Sirije, koji je, kako tvrde analitičari, omogućila militantna grupa Hezbolah.
Nakon otkrića gajbi voća pažljivo spakovanih sa paketima droge skrivenim među narovima i pomorandžama, Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati su zabranili libanske poljoprivredne proizvode.
Kaptagon je takođe prokrčio put do međunarodnih tržišta i stigao u jugoistočnu Aziju i djelove Evrope.
Procjenjuje se da globalna godišnja trgovina kaptagonom iznosi 10 milijardi dolara, dok je porodica svrgnutog Asada zarađivala oko 2,4 milijarde dolara godišnje, prema Karolini Rouz, direktorki projekta New Lines Institute Kaptagon Trade sa sjedištem u Njujorku.
“Otkrivanje toliko industrijskih pogona povezanih s režimom bilo je šokantno, ali ne i iznenađujuće. Postojali su opsežni dokazi koji povezuju ključne režimske saveznike i članove Asadove porodice sa trgovinom”, rekla je Rouz, čija organizacija prati sve javno zabilježene zapljene kaptagona i racije u laboratorijama. Otkrivanje ovih pogona, dodala je, potvrdilo je “konkretne veze između kaptagona i bivšeg režima”.
Tačan broj fabrika u Siriji još nije poznat, ali stručnjaci i članovi HTS-a procjenjuju da ih ima na stotine širom zemlje.
Iako su susjedne zemlje dugo pokušavale da obuzdaju trgovinu drogom, njihov uticaj na Asada bio je ograničen.
Saudijska Arabija je uvela stroge kazne za krijumčarenje kaptagona i pojačala bezbjednost granica, sarađujući s drugim zalivskim državama na praćenju švercerskih ruta. Međutim, ovi napori su nailazili na izazove zbog složenih mreža koje djeluju širom Sirije, Libana i Jordana.
Kaptagon je Asadu pružio sredstvo za okončanje političke izolacije. Posljednjih godina, kako su pojedine arapske države obnovile odnose s njim, zaustavljanje trgovine bio je ključni zahtjev u pregovorima o normalizaciji odnosa. U maju 2023. godine, Sirija je ponovo primljena u Arapsku ligu, iz koje je bila suspendovana od 2011. zbog Asadovog brutalnog gušenja protesta.
Sirija se obavezala da će suzbiti krijumčarenje, što je dovelo do formiranja regionalnog koordinacionog odbora za bezbjednost.
Ubrzo nakon samita i kao mogući znak dogovora iza kulisa, Jordan je pojačao nadzor duž sirijske granice. Aktivisti i stručnjaci smatraju da je vazdušne napade na kuću poznatog narko-bosa i fabriku kaptagona kod Dare izveo Jordan, vjerovatno uz Asadovu saglasnost.
Asad je pretvorio Siriju u “najveću fabriku kaptagona na svijetu”, izjavio je lider HTS-a Ahmad al-Šara u pobjedničkom govoru u Velikoj džamiji u Damasku 8. decembra. “Danas se Sirija čisti, zahvaljujući milosti svemogućeg boga.”
Iako su Asad i njegov kružok imali najveću korist, postoje dokazi da su i opozicione grupe u Siriji bile uključene u krijumčarenje droge. Pobunjeničke grupe, lokalne milicije i mreže organizovanog kriminala proizvodile su i krijumčarile drogu kako bi finansirale svoje operacije, kažu analitičari.
“Vjerovatno ćemo vidjeti kratkoročno smanjenje ponude u trgovini, uz pad obima i učestalosti zapljena jer je proizvodnja industrijskog obima uglavnom zaustavljena. Međutim, kriminalni akteri su inovativni i vjerovatno će tražiti nove lokacije za proizvodnju i krijumčarenje, posebno dok je potražnja stabilna”, rekla je Rouz.
Oni bi takođe mogli “potražiti alternativne ilegalne trgovine umjesto toga”, dodala je.
Pored razbijanja trgovine kaptagonom, prelazna vlada zemlje trebalo bi da “uspostavi programe za ekonomski razvoj koji će motivisati Sirijce da učestvuju u formalnoj, zakonitoj ekonomskoj sferi zemlje”, rekla je Rouz.
