Rečeno je da se radi o originalnim spiskovima sa imenima 5.800 djece, uglavnom srpskih siročića sa Kozare, za koji se mislilo da je izgubljen, ili uništen, a koji precizno govori o njihovom identitetu i sudbini.
Smjelom akcijom Diane Budisavljević oko 12.000 dečaka i devojčica bili su izvučeni iz hrvatskih logora i dati na usvajanje porodicama širom NDH. Spašen im je život, ali je onda za njih uslijedila nova borba.
Neki su posle rata od svojih usvojitelja saznali istinu o porijeklu, ali je mnogima i prećutana. Tako su nastale hiljade tragičnih priča, nalik na sudbinu Alije, lika iz romana „Nož“, u kojima već zreli ljudi, tokom 1960-ih i 1970-ih godina, saznaju bolnu istinu o svom zavičaju, izvornim porodicama, ali i potonjem vaspitavanju u hrvatskom ili ustaškom duhu. Mnogi više nisu mogli nazad…
Kartoteka Diane Budisavljević, sa preciznim podacima o mjestu rođenja, ali i roditeljima i srodnicima svakog djeteta, bila je poslije rata otuđena od komunističkih vlasti i izgubio joj se trag. Time je skrajnuta i istina o razmjerama ove tragedije.
Rođeni u predvečerju i tokom Drugog svjetskog rata, mnogi od popisanih u novootkrivenim dokumentima i danas su živi. Možemo da damo mašti na volju koliko se sa njima život surovo poigrao, pa su pojedini potomci ustaških žrtava možda uzimali učešća i u ratnim aktivnostima 1991, ali na hrvatskoj strani.
Poimenične evidencije ma kog zločina genocida u NDH danas su rijetke. Imamo precizne spiskove logoraša sa Banjice, ali nemamo ih za Jadovno i Jasenovac.
Imamo posleratne detaljne evidencije žrtava u Šumaricama, ali nam za Garavice i Stari Brod nedostaju.
Zato se pojavljivanje ma kakvog spiska posle osam decenija čini kao izuzetno značajan događaj, pogotovo jer pruža nadu da će se odnekud, iz privatnih arhiva, pojaviti još slične građe koja je otuđena – ali nije uništena.
Problem je što o navedenom spisku 5.800 djece nemamo više podataka: o njegovom porijeklu, mjestu čuvanja i načinu dobavljanja. Zato ostaje za sada samo nada da je autentičan i da su svi iznijeti podaci istiniti.
Ali izvan svega toga, postavlja se pitanje za one, sada već stare ljude, koji se nalaze na ovim evidencijama. Ono glasi: kuda dalje
Dragoljub/Omer Blagojević
Poznat je slučaj Dragoljuba/Omera Blagojevića iz Doboja. U napadu na njegovo selo 1941, ustaše su mu ubili majku i mlađu sestru. Kada mu se otac vratio, našao je samo preklanu ženu sa bebinim pelenama u rukama. Podigao joj je i spomenik i na njega upisao imena žene i djece za koju je mislio da su ubijena u logoru.
Zapravo, dvogodišnji Dragoljub je preživio i, preko Stare Gradiške, dat na usvajanje jednoj muslimanskoj porodici koja mu je dala ime Omer. Posle rata i oni su ga se odrekli i dali ga u dom za nezbrinutu djecu. Dragoljub/Omer je odrastao u teškim uslovima i večitim dilemama o svom porijeklu.
Božidarka Frajt
Poznat je i slučaj jugoslovenske glumice Božidarke Frajt, koja je tek 1976, na vrhuncu karijere, od (jedine) preživjele tetke saznala da je prava istina o njenom identitetu samo njeno ime. Par koji je usvojio nisu bili njeni biološki roditelji, prezime joj nije bilo Frajt već Grublješić, nije bila ni Jugoslovenka, ni Hrvatica već Srpkinja, nije poticala iz Zagreba već iz sela pokraj Bosanskog Novog. Božidarka Frajt je tada imala 36 godina.
Sličnih porodičnih priča, prekrojene prošlosti, ali i suspendovanog prava na budućnost, i dan danas žive neka od „Dianine dece“. Njima nisu prerezali vratove djeci, već roditeljima, braći, sestrama. I nisu im dali natrag, među svoje. Posle 80 godina života u laži, čini se da je to sve teže. Možda u strunama gusala leži neka snaga koja dira duboko u naš genetski materijal. I možda baš uz njih simbolično treba čuti istinu.
