Pored brojnih problema u realizacije započetih projekata izgradnje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) u više opština, jedan od ključnih izazova koji utiče i na zdravlje stanovništva Crne Gore kao i na zaštitu životne sredine jeste neadekvatno zbrinjavanje otpadnog kanalizacionog mulja.
“Otpadni mulj nastaje kao rezultat procesa prečišćavanja otpadnih voda, pri čemu se organske materije, čestice i drugi zagađivači izdvajaju iz vode i talože, formirajući mulj koji se zatim mora odgovarajuće obraditi i zbrinuti”, objašnjavaju iz Prijestonice Cetinje za Centar za istraživačko novinarstvo (CIN-CG) , u kojoj su još u fazi izrade planske dokumentacije za postrojenje prečišćavanja otpadnih voda.
Iz Vodovoda Nikšić za CIN-CG napominju da “pitanje zbrinjavanja mulja koje nastaje kao nusproizvod procesa prečišćavanja, još uvijek nije sistemski riješeno na nacionalnom nivou. Ovo pitanje zahtijeva koordinaciju i rješenje na nivou države kako bi se obezbijedilo dugoročno i održivo upravljanje ovom vrstom otpada’’.
Sve opštine koje još nemaju izgrađeno PPOV ispuštaju otpadne vode direktno u prirodne recipijente – rijeke, pritoke ili u neposredno okruženje, što predstavlja ozbiljan ekološki problem.
U Podgorici, značajna količina prečišćenih otpadnih voda se i dalje ispušta direktno u rijeku Moraču.
“Trenutna situacija u opštini Bijelo Polje je takva da se sakupljene komunalne otpadne vode ispuštaju direktno u rijeku Lim ili njene pritoke, bez prethodnog tretmana”, navode iz DOO Vodovod i kanalizacija Bijelo Polje za CIN-CG.
Iz Koalicije 27 ističu da je problem i nepostojanje pouzdanog sistema za mjerenje količine i kvaliteta otpadnih voda, kao i nedovoljno razvijen monitoring ispuštanja prečišćenih voda.
“Trenutna situacija u vezi sa odlaganjem kanalizacionog mulja u Crnoj Gori je neprihvatljiva i predstavlja ozbiljan rizik po životnu sredinu i vodne resurse. Potrebno je da Vlada što prije usvoji Plan upravljanja kanalizacionim muljem”, piše u Izvještaju iz sjenke.
Od deset postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koja su trenutno operativna, situacija sa zbrinjavanjem otpadnog mulja je i dalje neriješena u većini gradova.
Čak i postrojenja koja su operativna, kao ona u Budvi, Tivtu i Kotoru, imaju problema sa otpadnim vodama.
CIN-CG je od Uprave za vode (UZV) dobio rezultate laboratorijskih analiza otpadnih voda uzorkovanih tokom 2024. godine. Iako smo tražili analizu svih otpadnih voda iz postrojenja, dobili smo samo za PPOV-u u Budvi i na zajedničkom PPOV-u Tivat-Kotor .
U tom dokumentu se navodi da je tokom 2024. godine iz PPOV-a Kotor-Tivat ispušteno više od tri i po milijarde litara otpadne vode .
Kvalitet otpadne vode iz zajedničkog PPOV-a Tivat-Kotor u februaru, maju i septembru nije bio usklađen sa Zakonom o upravljanju komunalnim otpadnim vodama, niti je ispunjavao uslove propisane Pravilnikom o kvalitetu i sanitarno-tehničkim uslovima za ispuštanje otpadnih voda.
U februarskim i majskim uzorcima zabilježena je prekomjerna koncentracija fosfora, a uzorci su vizuelno bili u rasponu od žute do braon boje.
“Rezultati analiza ukazuju da tretman vode i funkcionisanje PPOV-a nijesu bili na zadovoljavajućem nivou. Preporučuje se preduzimanje mjera radi smanjenja sadržaja fosfora u izlaznoj vodi, čija koncentracija može predstavljati opasnost za životnu sredinu – more. Povećani sadržaj fosfora može izazvati eutrofikaciju, koja narušava kvalitet vode, podstiče prekomjerni rast algi i smanjuje koncentraciju kiseonika”, navodi se u laboratorijskim analizama koje je sproveo Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju (ZHMS) u februaru i maju 2024. godine.
Početkom septembra, uzorak vode bio je tamno braon boje, a rezultati analize ukazali su na povećane koncentracije BPK5, suspendovanih materija i fosfora .
BPK5 (biološka potrošnja kiseonika za pet dana) predstavlja količinu kiseonika koju mikroorganizmi troše da razgrade organsku materiju u vodi u periodu od pet dana. Visoka vrijednost BPK5 znači da voda sadrži veliku količinu organske materije (npr. fekalije, ostaci hrane, industrijski otpad), što smanjuje koncentraciju kiseonika u vodi i može dovesti do ugušenja vodenog ekosistema .
Suspendovane materije su čvrste čestice koje plutaju u vodi (npr. mulj, pijesak, ostaci hrane, organski otpad). Opasne su jer mogu mehanički zagušiti vodene organizme kao i sadržavati patogene mikroorganizme ili teške metale.
Kada je riječ o PPOV-u u Budvi, u junu, julu i oktobru analiza otpadnih voda pokazala je da su pojedini parametri bili iznad dozvoljenih granica. Prema analizama Instituta za javno zdravlje (IJZ), u junskom uzorku registrovana je povećana koncentracija hemijske potrošnje kiseonika (HPK).
HPK pokazuje koliko organskih i neorganskih zagađivača u vodi reaguje s jakim oksidacionim sredstvima, pri čemu se troši kiseonik. Za razliku od BPK5, HPK obuhvata i toksične hemikalije, te predstavlja širi pokazatelj ukupnog hemijskog zagađenja .
Zakon o upravljanju otpadom iz 2024. godine definiše kanalizacioni mulj kao otpad koji nastaje tokom tretmana komunalnih otpadnih voda u uređajima i postrojenjima za prečišćavanje. Prema istom zakonu, trebalo je izraditi Plan upravljanja kanalizacionim muljem.
Međutim, plana još nema, što predstavlja ozbiljan izazov kada je riječ o tretmanu i odlaganju mulja. Plan bi trebalo da definiše prikupljanje, obradu i odlaganje mulja, uz jasno razrađene procedure na državnom i lokalnom nivou, te osigura usklađenost sa evropskim standardima i praksama.
Prema Planu upravljanja komunalnim otpadnim vodama Crne Gore 2020-2035, Ministarstvo ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera nadležno je nacionalno tijelo za regulaciju, planiranje i sprovođenje politika u oblasti upravljanja muljem.
Ipak, CIN-CG nije dobio odgovore iz tog Vladinog resora u vezi sa tim koliko se u postojećim i planiranim PPOV vodi računa o pitanjima zbrinjavanja mulja.
“Vaš upit je proslijeđen Ministarstvu ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera na uvid i dalje postupanje u skladu sa nadležnostima”, naveli su za CIN-CG iz PR službe Vlade Crne Gore.
Iz samog Ministarstva, međutim, odgovaraju da se ne smatraju nadležnim:
“Obavještavamo Vas da pitanja koja ste uputili u vezi sa postrojenjima otpadnih voda nijesu u nadležnosti Ministarstva ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera. U skladu sa tim, Ministarstvo ne može dati odgovor na postavljena pitanja”.
Direktor eko-tima Milija Čabarkapa ističe da je upravljanje kanalizacionim muljem trenutno jedna od najslabijih karika u cijelom sistemu.
“Iako postoji zakonska regulativa, ona se u praksi gotovo i ne primjenjuje. Postojeća postrojenja suočavaju se s raznim improvizovanim rješenjima – mulj se negdje skladišti na samoj lokaciji postrojenja, kao u Podgorici, negdje se odlaže na nesanitarnim deponijama, a u pojedinim slučajevima čak i izvozi. Takva praksa je neodrživa, skupa i ekološki rizična”, upozorava Čabarkapa.
On ukazuje da s obzirom na planirano širenje mreže PPOV-a i povećanje količine proizvedenog mulja, hitno mora da se uspostavi održiv, sistemski pristup ovom pitanju.
“Dok se ne razvije trajna infrastruktura za njegov tretman i odlaganje, država i opštine moraju osmisliti privremena, ali bezbjedna rješenja, kako bi se izbjegle ozbiljne ekološke posljedice i neefikasno trošenje sredstava”.
S obzirom na to da linija za obradu mulja u PPOV Herceg Novi nije završena, otpadni materijal se privremeno skladišti na licu mjesta.
“Otpadni mulj se skladišti u jedan radni sekvencijalni biološki reaktor (SBR), to jest tank na samom PPOV-u, jer linija za mulj nije završena”, navodi za CIN-CG Borivoje Đekić , izvršni direktor DOO Vodovod i kanalizacija Herceg Novi.
U Prijestonici Cetinje projekat izgradnje PPOV-a je tek u početnoj fazi, a ni u Baru ne postoji PPOV. Iz lokalne uprave kažu da ne znaju kada bi mogao biti izgrađen.
Što se tiče mulja koji nastaje nakon prerade otpadnih voda, dogovor je da Vlada, odnosno nadležno Ministarstvo, preuzme rješavanje tog problema za sve opštine u Crnoj Gori, kaže Fikret Kuč , šef Službe za izradu razvojnih projekata Opštine Rožaje.
Ni Plužine nemaju PPOV, pa se otpadne vode ne tretiraju, a mulj se ne obrađuje.
U Andrijevici je planirano ozemljavanje mulja u bazenima, uz rok od deset godina za rješavanje pitanja njegovog odlaganja.
“Otpadni mulj koji će nastajati radom postrojenja projektovan je na 21,46 tona godišnje. Ozemljavanje se završava kada se bazeni napune, nakon čega slijedi faza mirovanja i analiza mulja. Upravljač postrojenja je odgovoran za njegovo preuzimanje i zbrinjavanje, u skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom”, navodi Miloš Mijović , izvršni direktor DOO Vodovod i kanalizacija Andrijevica.
U Kolašinu se “otpadni mulj trenutno tretira u trščanim poljima i lagunama za privremeno odlaganje, dok se ne realizuje izgradnja postrojenja”, navodi Mirela Drašković , v.d. sekretara Sekretarijata za planiranje prostora, komunalne poslove i saobraćaj Opštine Kolašin.
U Prostornom planu Crne Gore do 2040. godine predviđena je izgradnja tri postrojenja za termičku obradu (insineraciju) ostatka kanalizacionog mulja, to jest spalionice, čija realizacija je bila planirana u periodu 2020-2024.
“Obaveza Crne Gore je da u svim lokalnim zajednicama izgradi PPOV, a u okviru njih i riješi pitanje zbrinjavanja kanalizacionog mulja. U svakoj opštini potrebno je planirati održivo upravljanje dobijenim muljem”, navodi se u dokumentu.
Prema istom planu, predviđena su tri regionalne spalionice. Planira se jedno postrojenje u Podgorici koje uključuje Cetinje, Danilovgrad, Tuzi i Zetu, drugo u Nikšić sa Pljevljima, Žabljakom, Plužinama i Šavnikom, treće u Bijelom Polju sa gradovima Sjevernom regiona bez Pljevalja.
“Postrojenja koja budu izgrađena za spaljivanje kanalizacionog mulja, bilo direktno, bilo ostatka mulja nakon njegove prethodne prerade, mogu proizvoditi energiju i toplu vodu”, navodi se u Prostornom planu.
O mogućim zdravstvenim i ekološkim rizicima planirane spalionice u Podgoricu CIN-CG je već pisao u sklopu priče o protestima mještana Botuna protiv izgradnje postrojenja u ovom selu.
Više međunarodnih izvještaja relevantnih organizacija upozorava na štetne posljedice po zdravlje ljudi i životnu sredinu usljed neobrađenog kanalizacionog mulja.
“Kanalizacioni mulj sadrži patogene mikroorganizme – bakterije, viruse i parazite. Bez adekvatne obrade i sigurnog odlaganja, postoji rizik od kontaminacije vode i tla, što može izazvati bolesti poput dijareje, hepatitisa A, tifusa i parazitskih infekcija”, navodi se u Smjernicama Svjetske zdravstvene organizacije o sanitaciji i zdravlju (WHO Guidelines on Sanitation and Health), iz 2018. godine.
Prema programu Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (UNEP), kanalizacioni mulj može sadržavati teške metale kao što su olovo, živa i kadmijum, zatim farmaceutske ostatke i druge hemikalije. Dugotrajna izloženost ovim supstancama može dovesti do hroničnih oboljenja, uključujući karcinom, kao i oštećenja jetre i bubrega.
Što se tiče životne sredine, neadekvatno tretiran mulj sadrži toksične supstance koje se akumuliraju u tlu, smanjujući njegovu plodnost i ugrožavajući biljke i mikroorganizme, navode iz Evropske Agencije za životnu sredinu (EEA, Sludge Management and Environmental Impact).
Nutrijenti iz mulja, kao što su azot i fosfor, dospijevaju u vodu i izazivaju prekomjerni rast algi, što dovodi do smanjenja kiseonika u vodi i ugrožava riblji i drugi vodeni život (UNEP ).
Takođe, nepropisno skladištenje mulja može emitovati štetne gasove poput metana, amonijaka i sumpor-dioksida, koji izazivaju iritacije disajnih puteva i pogoršavaju astmu i druge plućne bolesti ukazuju u izvještaju “Otpadne vode i zdravstveni rizici” Centra za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC, Wastewater and Health Risks).
U Izvještaju iz sjenke navodi se da sprovođenje zakonskih obaveza i institucionalna koordinacija ostaju problematični. Ministarstvo ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera mora proaktivnije obavještavati lokalne i državne organe o obavezi dostavljanja vodnih dozvola za ispuštanje otpadnih voda do 31. januara tekuće godine, kako bi se uspostavila tačna evidencija, u skladu sa Zakonom o upravljanju komunalnim otpadnim vodama.
Kao hroničan problem, pored neredovnog dostavljanja izvještaja, potencira se i kvalitet dostavljenih podataka. Još nije formirana ni radna grupa kojom bi koordinirao Monstat, a koja bi uključila sve relevantne institucije s ciljem unifikacije podataka o radu postrojenja.
Preporuka je Državne revizorske institucije (DRI) da se formiraju radni timovi za svako postrojenje, koji bi analizirali postojeće stanje, identifikovali ključne izazove i predložili konkretne mjere za unapređenje rada postrojenja. Ta preporuka nije realizovana, kao ni planirani tender Ministarstva za izradu softverskog rješenja i nabavku opreme za uspostavljanje informacionog sistema za praćenje rada postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda nije raspisan tokom 2024. godine.
U cilju unapređenja upravljanja sistemom otpadnih voda u Crnoj Gori, DRI je dala 122 preporuke za 22 subjekta revizije. Preporuke su date u septembru 2022. a do početka ove godine većina njih nije realizovana.
U Podgoricu od maja 2024. stiže kanalizacioni mulj iz tri primorske opštine – Kotor, Tivat i Budva. Prije toga izvozio se u Albaniju, ali je taj aranžman prekinut.
Izvršni direktor PPOV za opštine Kotor i Tivat Stefan Čobanović za CIN-CG objašnjava da se radi o neopasnom otpadu. Mulj koji se izvozio se dehidrira na samom postrojenju odgovarajućim mašinama, kaže, uz dodatak flokulanta polimera i gašenog kreča, čime se proizvodi dehidrirani mulj čiji stepen suvoće varira između 30 i 40 odsto suve materije.
Od maja prošle do jula ove godine iz tri primorske opštine u Podgoricu je dopremljeno 2.900 tona mulja.
Glavni inženjer Deponije Podgorica, Ratko Pavićević, za CIN-CG, kaže da ta količina nije velika u odnosu na 120.000 tona otpada koje se godišnje sakupe na ovoj deponiji, plus 40.000 tona kabastog i biljnog otpada.
“Mi taj mulj ne bi preuzeli da prethodno Centar za ekotoksikološka istraživanja (CETI) nije odradio analize. To nije opasan otpad, mi ne primamo nikakav opasan otpad”, tvrdi Pavićević i dodaje da je bilo interesovanja da se na podgoričkoj deponiji skladišti i mulj iz Nikšića i još nekih opština.
“Mi smo to odbili jer taj mulj nije prerađen, tako da može biti opasan i nijesmo to prihvatili iako smo imali mogućnost da zaradimo na tome”.
“Hidrirani mulj iz primorskih opština preuzimamo na licu mjesta, kako ne bi došli u situaciju da se tu još nešto utovari – naši kamioni, naši kontejneri, i sve sami preuzimamo”, kaže za CIN-CG Aleksandar Božović, direktor Deponije Podgorica.
“Prema integrisanoj dozvoli o radu, koju izdaje Agencija za zaštitu životne sredine, imamo pravilnik koji nam omogućava da na deponiji, u odnosu na ukupnu količinu otpada, prihvatimo do šest procenata komunalnog, hidriranog, mulja. Što će reći da smo mogli dva i po puta toliko da prihvatimo za godinu’’, kaže Božović i navodi da bi mogli da preuzimaju i mulj iz drugih opština, ali da oni nemaju sisteme kojima se mulj prerađuje i hidrira, da bi ga bilo moguće skladištiti na deponiji.
Tri primorske opštine su ranije otpad izvozile u Albaniju preko podgoričkog preduzeća Montelea.
Čobanović tvrdi da preduzeće na čijem je čelu nije imalo nikakvu poslovnu saradnju sa državom Albanijom, već je u Tivtu raspisivan javni tender za transport i zbrinjavanje mulja na koji se javljala isključivo kompanija Montelea iz Podgorice.
“Ugovor je prekinut početkom marta 2024. godine jer je navedena kompanija prestala da izvršava svoje ugovorene obaveze iz nama nepoznatih razloga. Nakon toga saradnja više nikad nije nastavljena’’, kaže Čobanović.
Za razliku od njih, iz preduzeće Otpadne vode Budva imaju drugačije iskustvo saradnje sa firmom Montelea, sa kojim su imali ugovor tokom 2023. godine “zbog hitnog rješavanja problema sa odvozom mulja”.
“Ali su ti ugovori bili zaključeni na određeni vremenski period i isti su izvršeni u potpunosti”, kaže za CIN-CG v. d. izvršne direktorice Svetlana Dragović.
Prema nezvaničnim informacijama CIN-CG, prerađeni mulj sa crnogorskog primorja u Albaniji se prodavao kao kompost. Novinari CIN-CG su na podgoričkoj deponiji vidjeli taj mulj koji izgleda kao zemlja. O tome kako se mulj izvozio u Albaniju i da li su tačne tvrdnje da je tamo preprodavan, pokušali smo da dobijemo odgovore od kompanije Montelea, ali oni nijesu stigli.
“Naše Društvo nema nikakve informacije o eventualnoj daljoj upotrebi, kao i načinu konačnog zbrinjavanja kanalizacionog mulja u drugoj državi, niti smo nadležni za to”, kazao nam je Čobanović.
Iz Budve su preduzeću Montelea za izvoz tone mulja plaćali 70 eura bez PDV-a, odnosno 84 eura sa prevozom.
Postrojenje za Kotor i Tivat je preko ove firme mulj u Albaniju izvozilo po cijeni od 66 eura bez PDV-a. Skladištenje u Podgorici, Deponiji, sada plaćaju 70 eura bez PDV-a.
Prema Zakonu o upravljanju otpadom, obrađeni mulj može se koristiti u različite svrhe: u poljoprivredi, na zelenim površinama i parkovima, za potrebe rekultivacije zemljišta, uključujući pošumljavanje goleti, na deponijama kao prekrivni sloj, za pripremu zemljišta za posebne namjene, za dobijanje energije spaljivanjem i/ili suspaljivanjem, kao i za sanaciju neuređenih odlagališta otpada i drugih sličnih prostora koji treba da se dovedu u namjenu.
Međutim, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede ne predviđa mogućnost korišćenja obrađenog kanalizacionog mulja u poljoprivredi, iako se Direktiva 86/278 EEC odnosi na primjenu obrađenog kanalizacionog mulja u poljoprivredi, kako je navedeno u tematskoj analizi Koalicije 27 objavljenoj u novembru 2023. godine pod naslovom “Problematika kanalizacionog mulja u Crnoj Gori”.
Direktiva 86/278 EEC dozvoljava upotrebu obrađenog kanalizacionog mulja u poljoprivredi u mnogim evropskim zemljama, ali u Crnoj Gori to nije praksa.
Iako Zakon o upravljanju otpadom prepoznaje mogućnost korišćenja prerađenog mulja u poljoprivredi, ova aktivnost nije regulisana Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju. Zakon ne priznaje kanalizacioni mulj kao đubrivo ili sredstvo za poboljšanje zemljišta. Zbog toga ovaj aspekt nije razmatran ni u nacionalnim planovima za upravljanje muljem.
Plan upravljanja komunalnim otpadnim vodama Crne Gore navodi da upotreba kanalizacionog mulja u poljoprivredi nije prepoznata nacionalnim zakonodavstvom koje reguliše upotrebu đubriva za rast bilja, te stoga ovaj vid upotrebe nije razmatran u Planu za upravljanje muljem.
Zakon o upravljanju otpadom takođe definiše uslove pod kojima se obrađeni mulj može koristiti, uključujući i u poljoprivredi, ali uz stroga ograničenja i zabrane u određenim slučajevima. Na primjer, član 75 ovog zakona zabranjuje upotrebu obrađenog mulja na zemljištima koja su podložna ispiranju u površinske vode, na plitkim ili skeletnim zemljištima, kao i na područjima zaštićenih prirodnih dobara ili zonama sanitarne zaštite izvorišta vode za piće. Takođe, postoje zabrane u vezi sa upotrebom mulja na pašnjacima i u proizvodnji biljaka za stočnu ishranu, ukoliko nije prošlo dovoljno vremena između primjene mulja i ispaše ili žetve.
