Kako tumačiti intertekstualni odnos između djela prostorno-temporalno i poetički udaljenih, između romana apsurda “Proces”, objavljenog 1933, i romana egzistencijalističke provenijencije “Stranac”, objavljenog 1942, sa romanom “Crna Gora”, vjesnikom crnogorske modernističke književnosti, objavljenog, prvo, u New Yorku 1962, potom u Beogradu 1989, a u Crnoj Gori tek 1994. godine?
Intertekstualnost je jedno od paradigmatičkih obilježja modernizma čije su teorijske aspekte postavili i razradili strukturalisti i poststrukturalisti kao važnu instancu u proučavanju književnosti. Tajnovitosti intertekstualnih relacija na neobičan način doprinose i podaci o kotroverznoj životnoj odiseji autora romana “Crna Gora”.
Mlovan Đilas rođen je 1911. u Podbišću, kod Mojkovca u Crnoj Gori, a umro je 1995. u Beogradu. Bio je istaknuti akter pokreta socijalne literature i aktivista komunističke partije Jugoslavije. Tokom II svjetskog rata (1941 -1945), a poslije oslobođenja član najužeg jugoslovenskog rukovodstva, između ostalog i predsjednik Savezne skupštine Jugoslavije (1953). Međutim, u januaru 1954. godine je, zbog ideološkog sukoba sa politikom partije kojoj je do tada pripadao, lišen svih državnih funkcija i građanskih prava. Pošto ni poslije toga nije pristajao na kompromise sa vlašću i javno je kritikovao, objavljivanjem članaka i djela u inostranstvu, proveo je devet godina u njenim zatvorima. Raskid Milovana Đilasa sa ideologijom kojoj je pripadao i koju je afirmisao, bio je potpuno usamljen slučaj sredinom prošlog vijeka u zemljama socijalističkog bloka. Nekadašnji vođa revolucije i vodeći protagonist jugoslovenskog socijalizma, postao je njegov beskompromisni kritičar, a time i prvi evropski disident.
Kompoziciju romana “Crna Gora” čine tri narativne cjeline. U prvoj “Bitka” opisan je otpor crnogorske dobrovoljačke vojske, austrougarskoj na pravoslavni Božić 1916. godine.
”Gdje postoji moć postoji i otpor (…) otpor ipak, nikada nije u izvanjskom položaju – spram odnosa moći. Otpori ne proizlaze iz nekih heterogenih načela – oni nisu mamac ili nužno iznevjereno obećanje. Oni su drugi član u odnosima moći; u njih su upisani kao nesvodiva sučeljena strana” ( M. Fuko , Znanje i moć ).
U drugoj cjelini romana – “Vješala” prikazane su posljedice bitke i okupacije zemlje. I u ovoj cjelini otpor je dominantna tema u kojoj je Đilas izrazio jednu od dominantnih tema modernističke poetike. Fikcionalnim prikazom lika – studenta Miloša Miloševića, osuđenog bez krivice, Đilas je izrazio univerzalna značenja odnosa moć – otpor, ali i etičku dimenziju (tipičnu za mentalitet Crnogoraca), poistovjećivanjem lika sa zakonima tradicije, ali i egzistencijalističku crtu – pravo na lični izbor.
Otpor je sinonim Crne Gore jedna od vodećih ideja u “Gorskom vijencu” i lajtmotiv u romanu “Crna Gora”, ponavljan u mnogo oblika kroz svijest i akcije njegovih likova, a imanentan je i njihovom tvorcu – M. Đilasu – kroz sve periode njegovog života. Zagonetku o postojanju intertekstualnosti između pomenutih romana teško je odgonetnuti.
Kao što sam termin kaže, intertekstualnost je odnos imeđu dva ili više tekstova. Tekst je, pored ostalih teorijskih škola, bio predmet istraživanja strukturalista koji su ukazali na njegovu interakciju sa jezikom i govorom, na sposobnost proizvodnje i na “konstitutativni pokret teksta da prolazi kroz ” ( Rolan Bart …kroz djelo ili više njih, što je znak intertekstualnosti). Termin potiče od riječi tekst koji je fluidan i ničim ograničen. Zato se u raznim oblicima može preseliti iz jednoga u drugo ili treće djelo i uspostaviti dijalog između njih.
Međutim, tekst tek u susretu sa recipijentom, proizvodi značenja i to je jedan od oblika velikog dijaloga koji se naziva književnost.
U narativnoj cjelini “Vješala” u romanu “Crna Gora” Đilas je ostvario sintezu konkretnog i fikcionalnog, lokalno – nacionalnog i univerzalnog. Suočavanje smrti i života, izdaje i patriotizma, nasilja i otpora, beskrupoloznosti i moralnih zakona, nijesu samo motivi i teme romansijerske tradicije, već i sama srž, suština moderne proze.
Polarizovane svjetove: tamu i svjetlost, metaforično kazano, autor je izrazio modernističkim modelima: unutrašnjim monologom, doživljenim govorom, paralelizmom, scenskim prikazivanjem, kao i originalnim korišćenjem temporalnih figura, narativnih modela karakterističnih za naraciju u romanima “Proces” i “Stranac”.
Narativnom cjelinom “Vješala”, roman “Crna Gora” intertekstualno se povezuje sa dva kultna modernistička romana jer sadrži dva njihova paradigmatička obilježja: apsurd zakona i života (“Proces”) i traumu i dramu lika – osuđenog na smrt (“Stranac”).
Dakle, tematske, motivske, strukturalne, psihološke i stilske veze između ovih romana su višestruke. Javljaju se kao intertekstualnost u Đilasovom romanu, ali i kao narativni uticaj i ambijentalno – psihološka identičnost.
Jozef K, junak romana “Proces”, postao je sinonim žrtve u mreži birokratije. Njegova tragedija nije bila samo u tome što je ubijen nevin, već i u činjenici što, pored svih napora, nije uspio da sazna bilo koji razlog svoje krivice i procesa koji se vodio protiv njega.
Međutim, stvarna tragedija Jozefa K je u tome što nije shvatio da povod za proces nije u njemu niti u vezi sa njim, već u mehanizmu sistema čiji besmisao apostrofira pripovjedač: “Ostati miran čak i ako je to protiv zdravog razuma! Treba uvidjeti da ovaj veliki sudski organizam u izvjesnoj mjeri lebdi vječno i da čovjek, ako sam pokuša nešto da izmijeni, sam sebi oduzima tlo pod nogama i survava se…”
Priča o krivici i vratima zakona je takva – kakva je, postoji kao što postoji i katedrala u kojoj je ispričana i K-a “ne može da mijenja priču”, što alegorijski može da se shvatiti da ne može da utiče na svoju sudbinu. Misteriji fikcionalnog djela pridružila se misterija njegovog tumačenja.
Ako ne postoji odgovor – postoji tragičan epilog: pred vratima zakona umro je seljak, a Jozefa K-a je, u traganju za odgovorima, prekinula je smrt.
U romanu “Crna Gora”, u cjelini “Vješala”, umjesto Kafkinog sveštenika, o psihozi utamničenih predstavnika tri crnogorske generacije pripovijedaju auktorijalni i personalni pripovjedač. Međutim Đilas ne daje odgovor na pitanje gdje se nalaze vrata zakona: u Crnoj Gori ili Austro-ugarskoj monarhiji?
U romanu “Proces” Jozef K-a je, bez utvrđene krivice uhapšen, podvrgnut sudskom procesu, i na kraju, pogubljen. U romanu “Crna Gora”, u cjelini “Vješala”, student je uhapšen takođe bez utvrđene krivice, saslušan i osuđen na smrt vješanjem po preciznom mehanizmu birokratske vlasti. Kada se student pomirio sa sudbinom, dolazi do velikog obrta, netipičnog za birokratsku vlast, koja studentu nudi odlaganje pogubljenja u zamjenu za saradnju…
Fokus svih likova koncentrisan je na vrata zakona, stalno otškrinuta, kroz koja Kafkin “seljak” nije mogao da prođe, a kroz koja Đilasov “student” nije htio da izađe.
Postavlja se pitanje – da li je pomirenje sa sudbinom “ključ” za vrata zakona?
Student se, umjesto pod vješalima – našao pred vratima zakona. Dijalog između studenta i austrijskog isljednika sličan je, po utemeljenosti i snazi argumenata i protivargumenata, dijalogu između Jozefa K i sveštenika.
Kao ni u Kafkinoj priči o seljaku i vratima zakona, tako se ni u Đilasovoj priči o crnogorskom shvatanju života i časti, student i isljednik nijesu razumjeli – niti saglasili. Neke moralne vage i shvatanja u čovjeku su nepromjenljivi, bez obzira na konkretne prolazne potrebe i zahtjeve života. Nepromjenljiva je, kako kaže sveštenik, priča o vratima zakona, kao što je nepromjenljivo jezgro studentovog bića, što ilustrujemo i potvrđujemo autobiografskim notom iz jednog drugog Đilasovog djela: “Ja se pokoriti nisam umeo, a pokajati nisam mogao – a da ne razorim sve komponente koje čine moju ličnost, moje mišljenje i moj karakter” ( Vlast i pobuna ).
Intertekstualnost romana “Crna Gora” sa kultnim djelima modernizma, potvrda je Đilasove pionirske uloge u prihvatanju i primjeni postulata modernističke poetike u crnogorskoj prozi.
