Na kom nivou razvoja bi Srbija bila danas, da su se njeno društvo i politička elita opredijelili za izgradnju održivog ekonomskog sistema u čijem korijenu se nalaze razvijeno obrazovanje, zdravstvo, nezavisno i efikasno sudstvo i vladavina prava, odlučna borba protiv korupcije, kriminala, siromaštva i društvenog raslojavanja?
Srpsko društvo i privreda su u višedecenijskom lutanju. Ljudi se na individualnom nivou po fizičkim i psihološkim karakteristikama ne razlikuju značajno širom sveta. Međutim, ono što pravi ključnu razliku jeste kako ljudi organizuju društvo u kojem egzistiraju. Ljudi ne žive da bi ispunjavali svoje egzistencijalne potrebe, već ispunjavaju svoje egzistencijalne potrebe da bi živeli, odnosno postizali ciljeve koji su postavljeni ne samo na individualnom već i na širem, društvenom nivou. Ključna stavka je takva organizacija društva koja omogućava produktivnu upotrebu ljudskih talenata kao i približavanje individualnih društvenim ciljevima, čime se proizvode eksternalije koje doprinose ne samo individualnom već i širem, društvenom boljitku. Upravo se ova tema nalazi u centru razmatranja Adama Smita, rodonačelnika ekonomije kao nauke, u njegovom monumentalnom delu „Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda“ iz 1776. Tada postavljeno pitanje od ključnog je značaja i danas – zašto su neki narodi bogati, dok su drugi siromašni? Dakle, fokus je na analizi društvene organizacije koja proizvodi bogatstvo.
U opštem smislu, ekonomija kao nauka pravi razliku između društvene organizacije u kojoj je tržište ključni koordinativni mehanizam sa jedne strane i centralno-planskih organa sa druge strane. Bilo koja ideologija, bilo ona liberalna, socijaldemokratska ili komunistička, zahteva održiv sistem finansiranja. Pad Berlinskog zida 1989. označio je početak tektonskih geostrateških i ekonomskih pomeranja na nivou sveta, ali istovremeno je obelodanio i neodrživost finansiranja komunističke ideologije. Sa raspadom sovjetskog bloka, započet je proces tranzicije na tržišnu privredu bivših komunističkih zemalja. Taj proces je bio izrazito težak jer je postavljen cilj prelaska na održivo tržišno finansiranje u veoma kratkom roku. Opšta je karakteristika da su zbog ogromnih frikcija u sistemu sve zemlje, neke u većoj, a neke u manjoj meri u početnim godinama doživele privredni pad. Razlozi su bili različiti, zavisno od inicijalnih uslova i primenjenih modela privatizacije. Međutim, ono što je verovatno bilo ključno jeste odlučnost društva, pre svega političkih elita, da uhvati korak sa razvijenim zemljama, počevši od opredeljenja sa slobodnu individualnu inicijativu, borbe protiv korupcije, kriminala i društvenog raslojavanja. Ovo političko, ali i vrednosno opredeljenje izrodilo je zemlje koje su već početkom 2000-ih uhvatile priključak sa razvijenim zemljama koji se, u narednim godinama, konačno materijalizovao njihovim ulaskom u Evropsku uniju. Sa druge strane, na marginama su ostala društva koja nisu razumela ili nisu htela da razumeju vetrove promena. U prvu grupu spadaju zemlje Centralne Evrope i baltičke zemlje, dok u drugu grupu spadaju, pre svega, zemlje koje su odlučile da oružjem brane okoštali birokratizovan koruptivni sistem, ali i one koje su i danas u geostrateškom vrtlogu između Istoka i Zapada.
Pad Berlinskog zida 1989. označio je početak tektonskih geostrateških i ekonomskih pomjeranja na nivou svijeta, ali istovremeno je objelodanio i neodrživost finansiranja komunističke ideologije. Na marginama su ostala društva koja nisu razumjela ili nisu htela da razumeju vetrove promena
Nažalost, u proteklih više od tri decenije građani Srbije žive u nedovršenoj državi sa brojnim otvorenim političkim, socijalnim i ekonomskim pitanjima, počevši od teritorijalnog integriteta zemlje, društveno prihvatljivog vrednosnog sistema i višedecenijske privredne matrice nesposobne da finansira održivi rast i razvoj. Stoga, pitanje koje se samo po sebi postavlja jeste na kom nivou razvoja bi Srbija bila danas, da su se njeno društvo i politička elita opredelili za izgradnju održivog ekonomskog sistema u čijem korenu se nalaze razvijeno obrazovanje, zdravstvo, nezavisno i efikasno sudstvo i vladavina prava, odlučna borba protiv korupcije, kriminala, siromaštva i društvenog raslojavanja.
Kada govorimo o privrednom razvoju, privredni rast, odnosno rast bruto domaćeg proizvoda (BDP) njegova je važna dimenzija. BDP nam govori o tržišnoj vrednosti proizvedene robe i usluga u okviru jedne teritorije u određenom periodu. Na osnovu ovog pokazatelja, odnosno njegovog rasta u dužem periodu pravi se razlika između više i manje produktivnih ekonomija. Takođe, za upoređivanje se koristi i BDP po glavi stanovnika jer je sasvim očekivano da će veći BDP imati zemlje sa obilatom populacijom. Na primer, Kina sa 1,4 milijarde stanovnika ima danas najveći BDP na svetu, ali kada gledamo po glavi stanovnika ona spada u srednje razvijene ekonomije sa više nego petostruko manjim BDP-om po glavi stanovnika od, na primer, Sjedinjenih Američkih Država. Ne manje važno, jedan od ključnih koncepata ekonomije je oportunitetni trošak, odnosno trošak izgubljene prilike – odluka da se ima nečega više ima za posledicu odluku da se nečega ima manje.
Da bismo dobili opšte smernice, potrebno je da uporedimo privredni rast Srbije sa uporedivim zemljama bivšeg komunističkog bloka koje su početkom devedesetih godina prošlog veka krenule u proces opsežnih reformi. Cilj je da procenimo koliki je oportunitetni trošak, odnosno kolika je izgubljena proizvodnja u Srbiji do koje ne bi došlo da smo sledili put razvoja nekih uspešnih tranzicionih zemalja, u ovom slučaju Poljske, Češke i Slovačke. Ove tri zemlje su izabrane jer je njihova ekonomska struktura i proizvodna snaga početkom 1990-ih bila vrlo slična srpskoj.
U prvom koraku, poredimo kretanje nominalnog BDP-a (BDP koji je izražen u tekućim cenama) sa nominalnim BDP-om Poljske, Češke i Slovačke. Procenu oportunitetnog troška, odnosno izgubljene proizvodnje vršimo tako što u više scenarija izračunavamo po godinama koliki bi srpski nominalni BDP bio da je Srbija imala privredni rast Češke koji je najmanji od izabrane tri zemlje, koliki bi bio da je imala prosečan privredni rast ove tri zemlje (srednja procena) i koliki bi bio da je imala privredni rast Poljske koji je bio dinamičniji od češkog i slovačkog (maksimalna procena). Period posmatranja je 1990–2021.
U 1990, srpski nominalni BDP je iznosio 40,4 mlrd. USD, poljski 70, slovački 12,8 i češki 40,7. U 2021, odnosno 32 godine kasnije, srpski nominalni BDP je iznosio 63,1 mlrd. USD, poljski 679,4, slovački 116,5 i češki 282 mlrd. USD. Dakle, 1990, poljski BDP je bio iznad srpskog za 30 mlrd. USD, dok je u 2021. bio veći za 616 mlrd. USD; slovački je bio niži za 27 mlrd. USD, dok je u 2021. bio veći za 53,5 mlrd. USD; češki je bio na nivou srpskog, dok je 2021. bio veći za 219 mlrd. USD. U proseku je, u posmatranom periodu, srpski nominalni BDP godišnje rastao po stopi od 1,4%, poljski 7,3%, slovački 6,9% i češki 6,05%
U sledećem koraku potrebno je izračunati oportunitetni trošak, odnosno izgubljenu proizvodnju po godinama i potom tu izgubljenu proizvodnju sumirati za 32 posmatrane godine za tri različita scenarija. U prvom scenariju, na početni srpski nominalni BDP od 40,4 mlrd. USD primenjujemo godišnju stopu privrednog rasta Češke i tako izračunavamo koliki bi bio hipotetički godišnji nominalni BDP Srbije po posmatranim godinama. Potom od tog hipotetičkog nominalnog BDP-a Srbije po posmatranim godinama oduzimamo onaj koji je ostvaren, i na kraju, ovu dobijenu razliku po godinama sumiramo za 32 posmatrane godine. Prvi scenario predstavlja minimalnu izgubljenu proizvodnju, s obzirom na to da je od posmatrane tri uspešne tranzicione zemlje, Češka najsporije rasla u posmatranom periodu. Drugi scenario predstavlja prosečno izgubljenu proizvodnju jer se po prethodno objašnjenom principu na početni srpski nominalni BDP, po godinama primenjuje prosečna godišnja stopa rasta ove tri ekonomije, i na kraju, treći scenario podrazumeva maksimalni gubitak u proizvodnji jer se na početni nominalni BDP Srbije po godinama primenjuje godišnja stopa rasta Poljske koja je od uzetih ekonomija imala najbrži privredni rast u posmatranom periodu.
Kao što se može videti na Grafikonu 2, procenjeni gubitak srpskog nominalnog BDP-a iznosi između 3,4 hiljade mlrd. USD (po minimalnom češkom scenariju) i 5,5 hilj. mlrd. USD (po maksimalnom poljskom scenariju) za posmatrane 32 godine. Orijentacije radi, u pitanju je približan iznos nominalnog BDP-a Japana, treće ekonomije sveta iz 2021, koji je iznosio 4,94 hilj. mlrd. USD, odnosno približan iznos dvadesetine svetskog nominalnog BDP-a iz iste godine koji je iznosio 96,5 hilj. mlrd. USD. Ukoliko računamo prosečan godišnji gubitak za 32 posmatrane godine, po češkom scenariju Srbija je prosečno godišnje izgubila proizvodnju u vrednosti od 106 mlrd. USD, što znači da smo prosečno godišnje izgubili proizvodnju koja je za 1,7 puta veća od srpskog BDP-a iz 2021, po scenariju proseka tri zemlje Srbija je prosečno godišnje izgubila proizvodnju u vrednosti od 153 mlrd. USD, odnosno 2,4 puta veću proizvodnju od srpskog BDP-a iz 2021, i po poljskom scenariju Srbija je prosečno godišnje izgubila proizvodnju u vrednosti od 172 mlrd. USD, odnosno 2,7 puta veću proizvodnju od srpskog BDP-a iz 2021.
Ukoliko želimo da izračunamo izgubljenu proizvodnju po glavi stanovnika po ova tri scenarija, podelićemo ukupni gubitak nominalnog BDP-a za 32 godine sa prosečnim brojem stanovnika Srbije u posmatranom periodu koji iznosi 8,15 miliona stanovnika (1990. je Srbija sa Kosovom imala 9,5 i 2021. bez Kosova 6,8 miliona stanovnika). Tako, gubitak nominalnog BDP-a po glavi stanovnika za posmatrane 32 godine iznosi između 420,9 hilj. USD (po minimalnom scenariju), i 677,8 hilj. mlrd. USD po maksimalnom poljskom scenariju. Ukoliko ove brojeve uprosečimo za 32 godine, po prvom scenariju Srbija je izgubila nominalni BDP po glavi stanovnika između 13,2 hilj. USD godišnje, i 21,2 hilj. USD. Dakle, po češkom scenariju Srbija je prosečno godišnje izgubila proizvodnju po glavi stanovnika koja je između 1,4 puta i 2,3 puta veća od srpskog BDP-a po glavi stanovnika iz 2021.
Ukoliko želimo da zagrebemo u potencijalne uzroke ovih masivnih oportunitetnih troškova, odnosno izgubljene proizvodnje, uobičajeno je krenuti od analize investicija koje su jedan od ključnih faktora privrednog rasta iz prostog razloga jer je ključ privrednog rasta tehnološki napredak pri čemu se većina novih tehnologija mora ugraditi u fiksni kapital. U tom svetlu, izdvajanja za investicije su dobar pokazatelj razvojnog potencijala neke ekonomije. Svetski prosek u poslednje 32 godine iznosi 25% BDP-a. Sa druge strane, ovaj prosek u posmatranom periodu u Srbiji iznosi 19,2%, u Poljskoj 20,8%, Slovačkoj 26%, Češkoj 29,3%, i prosek za ove tri zemlje iznosi 25,4% BDP-a.
Da bismo procenili značaj uticaja investicija na procenjenu izgubljenu proizvodnju, potrebno je u analizu uključiti izgubljeno akumulirano bogatstvo, odnosno bogatstvo koje nije kroz investicije kreirano zahvaljujući izgubljenom nominalnom BDP-u, nižoj stopi investicija u odnosu na posmatrane zemlje, ali i neefikasnosti investicija.
Procenu izgubljenog akumuliranog bogatstva takođe vršimo u okviru prethodno pomenuta tri scenarija. U češkom scenariju primenjujemo hipotetički nominalni BDP Srbije koji bi bio ostvaren da je u posmatranom periodu srpska privreda rasla po češkoj stopi rasta nominalnog BDP-a, za investicije se izdvaja češki prosek od 29,3% BDP-a godišnje, i potom se akumulirani fond bogatstva za svaku godinu oplođuje po konzervativnoj stopi od 5%. Isti princip primenjujemo za poljski scenario i scenario proseka triju zemalja. Na kraju akumulirani fond bogatstva ova tri scenarija oduzimamo od procenjenog akumuliranog fonda bogatstva Srbije do kojeg smo došli na osnovu iste metodologije samo što se u ovom slučaju primenjuje stopa rasta srpskog BDP-a, srpsko prosečno izdvajanje za investicije od 19,2% BDP-a i oplođavanje akumuliranog fonda bogatstva svake godine po stopi od 5%. Ova akumulirana razlika za posmatrani period prikazuje procenu ukupnog fonda izgubljenog bogatstva po tri različita scenarija.
Prema ovim procenama, gubici su ogromni. Na Grafikonu 3, možemo videti da procena akumuliranog fonda bogatstva u posmatranom periodu za češki scenario iznosi 2,35, prosek triju zemalja 2,7, poljski scenario 2,45 hiljada mlrd. USD i srpski scenario 407 mlrd. USD. Kada od ukupno procenjenog fonda akumuliranog bogatstva po tri scenarija oduzmemo procenjeni fond akumuliranog bogatstva u srpskom scenariju, dobićemo da je u posmatranom periodu ukupno procenjeni fond izgubljenog bogatstva iznosio između 1,9, i 2,3 hiljada mlrd. USD. Na godišnjem nivou, procenjeni fond gubitka akumuliranog bogatstva iznosi između 59,4, i 72 mlrd. USD. Rečju, na osnovu niske stope rasta nominalnog BDP-a, nedovoljnog i neefikasnog investiranja, Srbija je na godišnjem nivou gubila akumulirani fond bogatstva u približnoj vrednosti srpskog BDP-a iz 2021.
Ukoliko gubitke u fondu akumuliranog bogatstva prikažemo po glavi stanovnika, oni iznose između 238 i 281,3 hilj. USD. Na godišnjem nivou, ovi gubici po glavi stanovnika iznose između 7,4, i 8,9 hiljada USD, što je godišnji gubitak u akumuliranom fondu bogatstva po glavi stanovnika na nivou nominalnog BDP-a po glavi stanovnika Srbije iz 2020. koji je iznosio 7,7 hiljada USD.
Uopšteno gledano, ako bismo sabrali izgubljeni nominalni BDP po glavi stanovnika i izgubljeni fond bogatstva po glavi stanovnika, svaki pojedinac je u posmatranom periodu izgubio između 660.000 (minimalni scenario) i 960.000 USD (maksimalni scenario). Tako, u opštim crtama dobijamo cenu koju je svaki građanin platio živeći u društvu koje konzistentno donosi pogrešne politekonomske odluke.
Vrlo je važno naglasiti, kao što se može videti i u našoj analizi, da je stopa investiranja važna, ali da je takođe važna njegova efikasnost – neefikasne, neracionalne i promašene investicije vode gubicima. Na primer, jasno je da je Poljska u posmatranom periodu imala brži rast nominalnog BDP-a od Češke, ali istovremeno i znatno nižu stopu investiranja – poljska stopa investiranja je u posmatranom periodu iznosila u proseku 20,4%, dok je češka bila na nivou od 29,3% BDP-a. Pokazatelj kojim se meri efikasnost investicija je ICOR (Incremental Capital Output Ratio) i njega dobijamo kada udeo investicija u BDP-u podelimo sa stopom rasta nominalnog BDP-a. ICOR nam govori koliko je dodatnih jedinica novca izraženo u investicijama potrebno uložiti da bi BDP porastao za jednu jedinicu novca. Kada prosečnu stopu investiranja podelimo sa prosečnom stopom rasta nominalnog BDP-a u posmatranom periodu, dobićemo da je u Poljskoj u proseku bilo potrebno 2,8 jedinica novca dodatnih investicija da bi se BDP povećao za jedinicu novca, u Slovačkoj 3,8, Češkoj 4,9 i Srbiji 11,3. Dakle, u poređenju sa Poljskom, srpske investicije su u posmatranom periodu bile neefikasnije za četiri puta, sa Slovačkom za tri puta, i sa Češkom za 2,3 puta.
U stručnoj literaturi se kao jedan od najvažnijih uzročnika neefikasnih investicija navodi korupcija. Korupciju možemo široko definisati kao zloupotrebu državne moći radi privatnog benefita. Brojni su razlozi zbog kojih korupcija čini investicije neefikasnim. Na primer, preduzetnici su svesni da će deo prinosa od njihove investicije potraživati korumpirani zvaničnici. Takođe, u korumpiranim sredinama izdavanje dozvola za investicije podrazumeva podmićivanje zvaničnika. U tom smislu se korupcija može posmatrati kao skriveni porez koji destimuliše investiranje. Takođe, u sredinama u kojima koruptivna skrivena potraživanja obezbeđuju lukrativnije investicione prilike od onih koje se zasnivaju na produktivnom radu, dolazi do štetne mobilizacije talentovanog i obrazovanog rada, odnosno talentovani i obrazovani kadrovi će se verovatnije angažovati u koruptivnim radnjama nego u produktivnom radu, što ima negativne posledice po privredni rast. Isto tako, podmićivanje zvaničnika može voditi izboru privatnika kao izvođača javnih investicija koje su precenjene i nekvalitetne.
Srbija ima vrijednost indeksa korupcije 36 i nalazi se na 101. mjestu. Primjera radi, ispred Srbije su Tanzanija, Lesoto i Obala Slonovače
Sve u svemu, kada uporedimo percepciju korupcije u Srbiji sa posmatranim zemljama, razlike su upadljive. Naime, na poslednjoj globalnoj listi Indeksa percepcije korupcije (Corruption Perceptions Index) Transparency Internationala iz 2022, Češka, Poljska i Slovačka imaju vrednost indeksa 56, 55 i 53 (prva je Danska sa vrednošću indeksa 90) što ih svrstava na 41, 45. i 49. mesto na listi prema redosledu nabrajanja. Sa druge strane, Srbija ima vrednost indeksa 36 i nalazi se na 101. mestu. Primera radi, ispred Srbije su Tanzanija, Lesoto i Obala Slonovače.
Zaključno, retke su zemlje poput Srbije koje sa najviših nivoa zagovaraju koncipiranje dugoročnih strategija razvoja i formiraju mnoštvo institucija za njihovu implementaciju, a u realnom životu vode dijametralno suprotnu politiku favorizovanjem kratkoročnih (partijskih) interesa nad dugoročnim (strategijskim) ciljevima društva.
